مولتیپل اسکلروزیس[۱] (ام‌اس) نوعی بیماری است که در آن دستگاه ایمنی بدن به غلاف‌های محافظ (میلین) یا پوشش عصب‌ها حمله می‌کند. آسیب‌دیدگی میلین ارتباط بین مغز و بقیه بدن را مختل می‌کند. در نهایت، عصب‌ها ممکن است کاهش یابند، فرایندی که در حال حاضر غیر قابل برگشت محسوب می‌شود.

علائم و نشانه‌های بیماری بسته به میزان آسیب‌دیدگی و عصب‌هایی که تحت تاثیر قرار گرفته‌اند به طور گسترده‌ای متفاوت است. بعضی افراد مبتلا به ام‌اس شدید ممکن است توانایی راه رفتن به طور مستقل را از دست بدهند یا اصلاً دیگر نتوانند راه بروند، در حالی که برخی دیگر با بهبودی طولانی‌مدت روبرو می‌شوند که هیچ علائم جدیدی بروز نمی‌دهد.

برای بیماری ام‌اس هیچ شیوه درمانی وجود ندارد. با این حال، درمان می‌تواند سرعت بهبودی را بیشتر از حملات کند و به تغییر مسیر بیماری و مدیریت علائم کمک نماید.

علائم و نشانه‌های بیماری ام‌اس بسته به محل رشته‌های عصبی آسیب‌دیده متغیر است.

علائم و نشانه‌های احتمالی ام‌اس عبارتند از:

• بی‌حسی یا ضعف در یک یا چند اندام که به طور معمول هر دفعه در یک طرف بدن یا پاها و تنه رخ می‌دهد
• از دست دادن نسبی یا کامل بینایی، معمولا در یک چشم به ترتیب، اغلب همراه با درد موقع حرکت چشم
• دوبینی یا تاری دید
• حس سوزن‌سوزن شدن و درد در بخش‌هایی از بدن
• احساس شوک الکتریکی که با حرکات خاص گردن رخ می‌دهد، به‌خصوص خم شدن گردن به جلو
• رعشه، عدم هماهنگی اندام‌ها و یا راه رفتن ناپایدار
• گفتار ناشمرده
• خستگی مفرط
• سرگیجه
• مشکلات روده و عملکرد مثانه

دوره بیماری

اغلب افراد مبتلا به ام‌اس باید یک دوره عودکننده-فروکش‌کننده را همراه با علایم جدیدی بگذرانند که بیش از چند روز یا هفته طول می‌کشد و معمولا بصورت نسبی یا کامل بهبود می‌باید. در ادامه، دوره‌ای آرام (فروکش) فرا می‌رسد که می‌تواند ماه‌ها یا حتی سالها طول بکشد. افزایش اندک در درجه حرارت بدن می‌تواند به طور موقت علائم و نشانه‌های ام‌اس را وخیم‌تر کند، اما به چنین رویدادی عود نمی‌گویند.

حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد از افراد مبتلا به ام‌اس نوع عودکننده-فروکش‌کننده در نهایت با پیشرفت مداوم علائم بیماری، با یا بدون دوره بهبودی (ام‌اس پیشرونده ثانویه)، روبرو می‌شوند. وخامت علائم معمولا شامل مشکلات گام برداشتن روی زمین می‌شود. میزان پیشرفت بیماری تا حد زیادی در میان افراد مبتلا به ام‌اس ثانویه-پیشرونده متفاوت است.

بعضی افراد مبتلا به ام‌اس با آغاز تدریجی و پیشرفت مداوم علائم و نشانه‌های بیماری بدون عود (ام‌اس اولیه-پیشرونده) روبرو می‌شوند.

علت بیماری ام‌اس نامشخص است. دانشمندان عقیده دارند که عامل نوعی بیماری خودایمنی است که در آن دستگاه ایمنی به بافت‌های بدن حمله می‌کند. این فرایند در ام‌اس، میلین را از بین می‌برد؛ یعنی ماده‌ای چرب که لایه ‌رویی و محافظ رشته‌های عصبی در مغز و نخاع را شکل می‌دهد.

میلین را می‌توان به عایق روی سیم برق تشبیه کرد. وقتی میلین آسیب می‌بیند، پیام‌هایی که در طول عصب جریان می‌یابند آهسته یا مسدود می‌شوند.

هنوز روشن نیست چرا ام‌اس در بعضی افراد بروز می‌کند و در برخی دیگر بروز نمی­کند. ترکیبی از عوامل، اعم از استعداد ژنتیکی نسبت به عفونت دوران کودکی شاید نقشی ایفا می‌کند.

عواملی که ممکن است خطر ابتلا به مولتیپل اسکلروز را افزایش دهند:

• سن. ام‌اس می‌تواند در هر سنی رخ دهد، اما معمولا افراد بین سنین ۱۵ تا ۶۰ ساله را مبتلا می‌کند.
• جنسیت. زنان دو برابر مردان بیشتر احتمال دارد دچار ام‌اس شوند.
• سابقه خانوادگی. اگر یکی از والدین و یا خواهر و برادرتان تا به حال ام‌اس داشته است، شما در معرض خطر بالاتری برای ابتلا به این بیماری هستید.
• برخی عفونت‌ها. نوعی از ویروس‌ها به ام‌اس نسبت داده شده‌اند، از جمله ابشتاین بار که ویروس عامل مونونوکلئوز عفونی است.
• نژاد. افراد سفیدپوست، به‌ویژه کسانی که از تبار شمال اروپا هستند، در بالاترین خطر ابتلا به ام‌اس قرار دارند. افراد با نژاد آسیایی، آفریقایی و یا بومی آمریکا در کمترین میزان خطر قرار دارند.
• اقلیم. ام‌اس در کشورهایی با آب و هوای معتدل، از جمله جنوب کانادا، شمال ایالات متحده، نیوزیلند، جنوب شرقی استرالیا و اروپا به‌مراتب شایع‌تر است.
• بیماری‌های خودایمنی خاص. چنانچه بیماری تیروئید، دیابت نوع ۱ و یا بیماری التهابی روده داشته باشید، در معرض خطر بالاتری برای بروز ام‌اس قرار خواهید گرفت.
• سیگار کشیدن. افراد سیگاری که با رویداد اولیه علائم روبرو می‌شوند به احتمال بیشتری نسبت افراد غیرسیگاری به رویداد ثانویه ام‌اس دچار می‌شوند که ام‌اس نوع عودکننده-فروکش کننده را تأیید می‌کند.

افراد مبتلا به مولتیپل اسکلروز همچنین ممکن با عوارض زیر روبرو شوند:

• گرفتگی عضلات و یا اسپاسم
• فلج به طور معمول در پاها
• مشکلات مثانه، روده یا عملکرد جنسی
• تغییرات روانی، مانند فراموشی و یا ناپایداری خلق و خوی
• افسردگی
• صرع

شاید به پزشکی اجراع داده شوید که در زمینه اختلالات مغز و دستگاه عصبی تخصص دارد.

چه انتطاراتی باید از پزشک داشته باشید

هیچ تست اختصاصی برای ام‌اس وجود ندارد. تشخیص بیماری متکی بر رد احتمال ناراحتی‌های دیگر است که باعث علائم و نشانه‌های مشابه می‌شوند.

پزشک به احتمال زیاد از بررسی کامل سابقه پزشکی و معاینه جسمانی شروع خواهد کرد. وی سپس شاید موارد زیر را توصیه کند:

• آزمایش خون، برای کمک به رد بیماری‌های عفونی و یا التهابی با علائم شبیه به ام‌اس.
• پونکسیون کمری از نخاع، که در آن یک نمونه کوچک از مایع از نخاع ستون فقرات برای تجزیه و تحلیل آزمایشگاهی برداشته می‌شود. این نمونه می‌تواند اختلال در سلول‌های سفید خون و یا آنتی‌بادی مرتبط با ام‌اس را نشان دهد. پونکسیون کمری همچنین می‌تواند به رد عفونت‌های ویروسی و سایر شرایط بالینی با علائم مشابه ام‌اس کمک کند.
• تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (ام‌آر‌آی)، که می‌تواند نواحی ضایعات ام‌اس در مغز و نخاع را نمایش دهد. در این فرایند نوعی ماده رنگی بصورت داخل‌وریدی دریافت می‌کنید تا ضایعات ناشی از بیماری در مرحله فعال بطور برجسته نشان داده شود.

تست‌های بالقوه برانگیزشی

این گونه تست‌ها به ثبت سیگنال‌های الکتریکی تولید شده از دستگاه عصبی بدن در پاسخ به محرک‌ها می‌پردازند. تست بالقوه برانگیزشی ممکن است از محرک‌های بصری و یا جریان‌های الکتریکی بهره بگیرد که ناشی از تماشای الگوی بصری حرکت یا تکانه‌های الکتریکی کوتاه در عصب‌ پاها و یا بازوها می‌شوند. الکترودها به اندازه‌گیری سرعت انتقال اطلاعات به انتهای مسیر عصبی می‌پردازند.

هیچ درمانی برای بیماری ام‌اس وجود ندارد. درمان معمولا برروی تسریع روند بهبود،  کاهش پیشرفت بیماری و مدیریت علائم تمرکز می‌کند. بعضی افراد علائم خفیفی بروز می‌دهند که هیچ درمانی لازم ندارد.

شیوه‌های درمانی برای حملات

• کورتیکواستروئیدها، مانند پردنیزون خوراکی و متیل پردنیزولون داخل‌وریدی که برای کاهش التهاب عصب تجویز می‌شوند. عوارض جانبی احتمالی شامل بی‌خوابی، افزایش فشار خون، نوسانات خلقی و احتباس مایعات می‌باشد.
• تعویض پلاسما[۲]. بخش مایع خون یا همان پلاسما برداشته و از سلول‌های خون جدا می‌شود. سلول‌های خون سپس با محلول پروتئین (آلبومین) مخلوط و دوباره به بدن برگردانده می‌شوند. تعویض پلاسما ممکن است در صورتی انجام شود که نشانه‌های بیماری شدید شده باشد و به استروئید پاسخ ندهد.

شیوه‌های درمان برای تغییر روند پیشرفت بیماری

هیچ درمانی برای کند کردن روند پیشرفت ام‌اس پیش رونده-اولیه موثر واقع نشده است. برای نوع عودکننده-فروکش کننده ام‌اس، برخی داروها می‌توانند سرعت عود و میزان ایجاد ضایعات تازه را به‌خصوص در مرحله زودهنگام بیماری کاهش دهند.

گزینه‌های موجود عبارتند از:

• اینترفرون بتا. این داروها در زیر پوست و یا عضلات تزریق می‌شوند و بسامد و شدت عود بیماری را کاهش می‌دهند. اینترفرون بتا می‌تواند موجب بروز عوارض جانبی مانند علائم شبیه سرماخوردگی و واکنش‌های محل تزریق شود. برای نظارت بر آنزیم‌های کبدی، به آزمایش خون نیاز خواهید داشت.
• گلاتیرامر استات (Copaxone). این دارو ممکن است به جلوگیری از حمله دستگاه ایمنی بدن به میلین کمک کند. در زیر پوست تزریق می‌شود و عوارض جانبی احتمای باعث تحریک پوست در محل تزریق خواهد شد.
• دیمتیل فومارات (Tecfidera). این داروی دوبار در روز خوراکی می‌تواند عود بیماری را کاهش دهد. عوارض جانبی احتمالی شامل گرگرفتگی، اسهال، تهوع و کاهش شمار گلبولهای سفید خون می‌باشد.
• فینگولیمود (Gilenya). این داروی یکبار در روز خوراکی میزان عود را کاهش می‌دهد. به مدت شش ساعت بعد از دوز اول، به نظارت بر ضربان قلب نیاز خواهید داشت، چون امکان دارد ضربان قلب آهسته شود. عوارض جانبی دیگر شامل فشار خون بالا و تاری دید می‌باشد.
• تریفلونومید (Aubagio) این داروی یک بار در روز می‌تواند میزان عود را کاهش دهد. تریفلونومید می‌تواند موجب آسیب کبدی، ریزش مو و عوارض جانبی دیگر شود. همچنین گفته می‌شود برای جنین در حال رشد مضر است.
• ناتالیزوماب (Tysabri). این دارو برای جلوگیری از جابه‌جایی سلول‌های ایمنی طراحی شده که به طور بالقوه به جریان خون در حال حرکت به سمت مغز و نخاع آسیب وارد می‌کند. همچنین خطر نوعی عفونت ویروسی از مغز به نام لوکه‌انسفالوپاتی[۳] پیشرونده‌ی چندمحلی را افزایش می‌دهد. به طور کلی به افرادی داده می‌شود که ام‌اس شدید و یا فعال دارند، و یا به درمان‌های دیگر پاسخ نمی‌دهند یا تحمل نمی‌کنند.
• میتوگزانترون (Novantrone). این داروی سرکوب‌کننده ایمنی می‌تواند برای قلب مضر باشد و به بروز سرطان خون نسبت داده می‌شود. میتوگزانترون معمولا تنها برای درمان موارد شدید و پیشرفته ام‌اس مصرف می‌شود.

درمان علائم و نشانه‌های بیماری

• فیزیوتراپی. درمانگر جسمانی یا درمانگر شغلی می‌تواند به شما تمرینات کشش و تقویت عضلات را آموزش دهد و چگونگی استفاده از دستگاه‌های مفید برای آسان‌سازی وظایف روزانه را نشان دهد.
• شُل‌کننده‌های عضلانی. شاید با سفتی مهارنشدنی و دردناک عضله‌ها یا اسپاسم به‌ویژه در پاها روبرو شوید. شل‌کننده‌های عضلانی مانند باکلوفن (لیورزال، گابلوفن) و تیزانیدین (زانافلکس) شاید مفید باشند.
• داروهایی برای کاهش خستگی.
• داروهای دیگر. برخی داروها همچنین برای حل مشکلات افسردگی، درد، مثانه و یا مهار روده مرتبط با ام‌اس تجویز می‌شوند.

برای کمک به تسکین علائم و نشانه‌های ام‌اس، موارد زیر را امتحان کنید:

• استراحت به مقدار زیاد.
• ورزش. اگر ام‌اس خفیف تا متوسط دارید، ورزش منظم می‌تواند به بهبود قدرت جسمانی، سفتی عضلانی، تعادل و هماهنگی کمک کند. شنا یا دیگر تمرینات آبی نیز در صورتی گزینه‌های خوبی هستند که حرارت برایتان آزاردهنده باشد. انواع دیگر خفیف تا متوسط تمرین‌های ورزشی که برای ام‌اس توصیه می‌شود عبارتند از پیاده‌روی، حرکات کششی، ایروبیک کم‌تاثیر (هوازی سبک)، دوچرخه‌سواری با دستگاه ثابت، یوگا و تای‌چی.
• خنک ماندن. علائم ام‌اس اغلب هنگامی بدتر می‌شود که درجه حرارت بدن افزایش می‌یابد. بنابراین از قرار گرفتن در معرض گرما اجتناب کنید و از پوشش‌های مفیدی مانند روسری و یا جلیقه خنک‌کننده استفاده کند.
• گرفتن رژیم غذایی متعادل. نتایج حاصل از چند مطالعه علمی کوچک نشان می‌دهد که رژیم غذایی با چربی‌های اشباع کم اما غنی از اسیدهای چرب امگا-۳ که مثلاً در روغن زیتون و ماهی یافت می‌شود بسیار مفید خواهد بود. اما تحقیقات بیشتری در این زمینه نیاز است. مطالعات همچنین نشان می‌دهد که ویتامین D مزیت بالقوه‌ای برای درمان ام‌اس به همراه دارد.
• از بین بردن استرس. استرس شاید سبب بروز یا وخامت علائم و نشانه‌های بیماری گردد. یوگا، تای‌چی، ماساژ، مدیتیشن و یا تنفس عمیق می‌تواند کمک کند.

زندگی با هر بیماری مزمن می‌تواند مشکل‌ساز باشد. برای مدیریت استرس ناشی از زندگی با ام‌اس، این پیشنهادات را در نظر بگیرید:

• فعالیت طبیعی روزانه را به بهترین نحو ممکن ادامه دهید.
• با دوستان و اعضای خانواده در ارتباط بمانید.
• همچنان به دنبال سرگرمی‌هایی باشید که لذت می‌برید و قادر به انجام‌شان هستید.
• با یک گروه حمایتی برای خودتان و یا اعضای خانواده باشید
• درباره احساسات و نگرانی‌هایتان در مورد زندگی با ام‌اس با پزشک یا مشاور صحبت کنید.

[۱] Multiple Sclerosis

[۲] plasmapheresis

[۳] leukoencephalopathy