تعریف
الکلیسم، سؤمصرف، وابستگی یا اعتیاد به الکل، یک بیماری مزمن و پیشرونده است که با علامت های زیر مشخص می شود:
- ناتوانی فرد در خودداری از نوشیدن الکل
- وسوسه و اشغال ذهنی دائم برای مهیا کردن و نوشیدن مشروب الکلی
- ناتوانی در کنترل مصرف آن حتی در شرایطی که الکل موجب بروز مشکلات جدی در زندگی شغلی، تحصیلی، خانوادگی و اجتماعی فرد می شود.
- تمایل به افزایش مداوم میزان الکل
- وابستگی جسمی و بروز علائم خماری و محرومیت از الکل در صورت قطع مصرف ناگهانی آن. معمولا شایع ترین علامت ها در قطع مصرف ناگهانی الکل، لرزش دست ها، حالت تهوع و عرق ریزش است.
- نوشیدن الکل به صورت پنهانی و یا در زمان تنهایی
- فراموش کردن مکالمات یا قول و قرارهایی که در زمان مستی و مصرف مشروبات الکلی رد و بدل شده است.
- عادت به نوشیدن الکل در زمان و مکان معین و احساس سراسیمگی و عصبانیت در شرایطی که به هر دلیلی وضعیت بهم می ریزد و امکان نوشیدن الکل مهیا نمی شود.
- تحریک پذیری و ناآرامی در مواقعی که به ساعت نوشیدن روزمره الکل نزدیک می شوید خصوصا در شرایطی که فرد می داند امکان نوشیدن آن مهیا نیست.
- نگاهداری الکل در مکان های نامناسب و نابجا در منزل و جاسازی آن در ماشین یا محل کار.
- لاجرعه نوشیدن مشروب الکلی یا مصرف الکل به قصد آرامش روانی و کنترل احساسات ناخوشایند
- بروز مشکلات خانوادگی، شغلی، مالی و قانونی به دلیل نوشیدن الکل
- از دست دادن علاقه همیشگی به فعالیت هایی که به طور معمول برای فرد لذتبخش بود.
فردی که دچار الکلیسم یا وابستگی به الکل است، کنترل خود را بر میزان نوشیدن و زمان و مکان مصرف الکل از دست می دهد. چنین شخصی با آن که از بروز عواقب ناگوار مصرف الکل آگاه است، توانایی خودداری از مصرف آن را ندارد. این ناتوانی به معنای ضعف اراده فرد نیست، پژوهش های جدید نشان می دهد که اعتیاد یا وابستگی به الکل، یک بیماری جسمی – روانی است که به دلیل تغییرات ساختاری مغز و اختلال در فعالیت الکتریکی و بیوشیمیایی سلول های مغزی ایجاد می شود.
وابستگی به الکل طیف گسترده ای، از میگساری مکرر تا اعتیاد به الکل دارد. میگساری یکی از انواع سؤمصرف الکل است و تعریف آن نوشیدن افراطی یا یکباره میزان بسیار زیادی مشروب الکلی در یکی از حجم های زیر است.
میزان الکل مصرفی را بر حسب سانتی متر مکعب یا میلی لیتر محاسبه می کنند، اما می توان آن را با لیوان های معمولی هم سنجید. حجم یا اندازه یک وعده نوشیدنی الکلی در مشروب های مختلف متفاوت است و به درصد الکل آن بستگی دارد. برای مثال، اندازه و حجم یک وعده الکل در چند مشروب رایج و پر مصرف در زیر آمده است.
- آبجوی ۵٪یک لیوان بزرگ یا ۳۵۵ سی سی
- آبجوی مالت یا ۷٪ یک لیوان معمولی یا ۲۵۰ سی سی
- شراب ۱۲٪ یک گیلاس شرابخوری یا ۱۵۰ سی سی
- مشروبات الکلی تقطیر شده و سنگین مثل ودکا و ویسکی با۴۰٪ الکل، یک استکان کوچک یا ۴۴ سی سی
چنانچه مردی در یک شبانه روز بیش از ۵ وعده مشروب الکلی بنوشد،به میگساری یا افراط در نوشیدن الکل مبتلاست. میزان تعیین شده برای زنان کمتر و برابر با ۴ لیوان یا وعده الکل است. مصرف الکل در زنان حامله، بدون استثنأ زمانی و مکانی ممنوع است،زیرا خطر ابتلا به ناهنجاری های جنینی را در فرزند او افزایش می دهد.
افراد میگسار غالبا در زندگی شخصی، خانوادگی، شغلی و اجتماعی خود، دچار مشکلات و دردسرهای تکراری و غیر قابل اجتنابی می شوند که دلیل اصلی آن افراط در مشروب خوردن است. این الگوی رفتاری بیشتر در بین نوجوانان شایع است، اما می تواند در سنین بالاتر هم ادامه یابد. میگساری یا مشروب خوری افراطی، سلامت جسمی و موقعیت اجتماعی فرد را به همان اندازهء اعتیاد به الکل، در معرض خطر قرار می دهد و هرچه میزان الکلی که در یک نوبت نوشیده می شود بیشتر باشد، خطر بروز عوارض آن نیز بیشتر خواهد بود. مشروب خوری افراطی یا میگساری غالبا به سوی اعتیاد یا وابستگی به الکل پیشرفت می کند.
گرچه مشکلات فردی و اجتماعی ناشی از میگساری افراطی و اعتیاد به الکل کاملا مشابه یکدیگرند، با این همه اگر فردی پس از قطع مصرف ناگهانی الکل، علائم جسمی- روانی محرومیت از الکل را نشان ندهند، هنوز معتاد یا وابسته به الکل محسوب نمی شوند.
اگر شما به الکل وابستگی دارید یا دچار میگساری یا مشروبخوری افراطی شده اید، ممکن است نتوانید بدون کمک متخصصین، این بیماری را ترک کنید و الکل را کنار بگذارید. به خاطر داشته باشید، انکار اعتیاد یا وابستگی به الکل، یکی از علائم اصلی و بسیار مهم در تشخیص الکلیسم یا میگساری های افراطی است.
نشانه ها:
چه موقع باید شک کنیم؟
- اگر مرد هستید و بیش از ۵ وعده نوشیدنی الکلی در شبانه روز مصرف می کنید
- اگر زن هستید و بیش از ۴ وعده نوشیدنی الکلی در شبانه روز مصرف می کنید
- اگر برای شروع فعالیت های روزانه نیاز به مصرف الکل دارید
- اگر نسبت به نوشیدن مشروب احساس گناه می کنید
- اگر لازم می دانید که عادت مشروب خوردن را کنار بگذارید
- اگر انتقاد دیگران از مشروب خوردن شما و پیشنهادهای آنها برای کنار گذاشتن این عادت شما را مضطرب و کلافه می کند
چنانچه پاسخ شما حتی به یکی از سوالات بالا مثبت است، دچار سؤمصرف الکل هستید و مشروب خوردن شما نیاز به اقدام جدی و فوری دارد.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر تصور می کنید که مشروب زیادی می نوشید یا چنانچه خانواده شما درباره میزان مصرف الکل تان ابراز نگرانی می کنند، به پزشک مراجعه کنید. حتی اگر خود را الکلی نمی دانید، انجام این کار لازم است، زیرا عادت الکل نوشیدن، برای شما دردسر ساز شده است. به جز پزشک می توانید به مشاور یا روانشناس مراجعه کنید، یا در صورت تمایل به یکی از گروه های حمایتی که معمولا الکلی های گمنام نام دارند عضو شوید و از آنها راهنمایی بخواهید.
در نظر داشته باشید، انکار بیماری در بین کسانی که به الکل وابسته هستند بسیار رایج است و در حقیقت اولین واکنش بسیاری از معتادین به الکل، رد وابستگی به الکل است، بسیاری از کسانی که به الکل وابسته اند، نیاز به کمک را حس نمی کنند و حتی ممکن است در تشخیص میزان مصرف الکل خود تردید کنند، آنها معمولا ریشه مشکلات زندگی شان را نوشیدن الکل نمی دانند، بلکه نوشیدن الکل را ناشی از مشکلات زندگی قلمداد می کنند، به همین دلیل در این مورد نباید به قضاوت فردی خود متکی شوید و می بایست نظر افراد خانواده یا دوست و همکارتان را درباره عادت به الکل بپذیرید و به متخصص مراجعه کنید.
علت:
الکلیسم یا وابستگی به الکل ممکن است علت های مختلفی از جمله؛ استعداد ژنتیکی، عوامل روانشناختی و محیطی داشته باشد، اعتیاد به الکل یک فرآیند تدریجی است و سرعت این فرآیند تحت تاثیر عوامل بالا قرار می گیرد. برخی افراد به سرعت به الکل معتاد می شوند و برخی دیگر سالها طول می کشد تا به این فراورده اعتیاد پیدا کنند، اما دیر یا زود مصرف الکل، تعادل شیمیایی واسطه های مغزی و ارتباط عصبی سلول های مغز را زایل می کند. مصرف افراطی الکل، بیشترین آسیب مولوکولی را در مراکز مغزی مربوط به درک لذت، قضاوت، استنتاج و کنترل رفتارهای فردی ایجاد می کند. تخریب این سلول ها موجب می شود که فرد برای رهایی از احساسات ناخوشایند و افکار منفی، تمایل شدید و غیر قابل کنترلی نسبت به نوشیدن مکرر الکل پیدا کند. از سوی دیگر، فرد وابسته به الکل، به مرور زمان، برای درک لذت و رسیدن به احساس سرخوشی، نیاز به افزایش میزان مصرف دارد.
عوامل خطر:
- نوشیدن روزمره و مداوم یا میگساری شدید و بدون وقفه الکل به مدت طولانی
- سن: کسانی که در سن نوجوانی نوشیدن الکل را شروع می کنند در معرض خطر بیشتری برای وابستگی به الکل هستند
- سابقه فامیلی: اعتیاد به الکل در والدین یا وجود فرد الکلی در افراد نزدیک فامیل
- افسردگی و سایر اختلالات روانی: وابستگی به الکل در کسانی که اضطراب، افسردگی، یا اختلال دوقطبی دارند شایع تر از جمعیت عمومی است.
- عوامل اجتماعی و فرهنگی: معاشرت با دوستان یا شریک زندگی معتاد به الکل یا میخواره افراطی، خطر وابستگی فرد را به الکل افزایش می دهد. علاوه بر آن، تبلیغات تجاری الکل و ایجاد چهره موجه از میگساری در رسانه ها نیز، پیام غلطی، مبنی بر بی خطر بودن الکل، به مخاطبان القا می کند.
- مصرف همزمان الکل و دارو: مصرف برخی از داروها با الکل تداخل دارد و می تواند موجب افزایش اثر دارو و مسمومیت یا کاهش اثر دارو و کم شدن اثر درمانی آن شود.
عوارض بیماری:
مصرف الکل باعث تضعیف سیستم اعصاب مرکزی و مراکز حیاتی مغز می شود. در برخی افراد واکنش اولیه سرخوشی یا برانگیختی است، اما پس از مصرف مقدار بیشتری از نوشیدنی الکلی همان افراد هم دچار ضعف و سستی می شوند. نوشیدن الکل؛ مهار و کنترل فرد را بر رفتارها، واکنش های عاطفی و قضاوت های عقلی کاهش می دهد. چنانچه مصرف الکل از حد معینی بالاتر رود، عملکرد برخی از مراکز مغزی ازجمله مرکز تنظیم خودکار علائم حیاتی، مرکز تکلم و هماهنگی عضلات و اعصاب حرکتی مختل می شود. میگساری افراطی، ممکن است در بعضی افراد منجر به کوما و مرگ می شود. و سر آخر آنکه، افراد وابسته به الکل را خطر بیشتری برای اعتیاد به مواد مخدر و ارتکاب رفتارهاى نامناسب و مجرمانه تهدید می کند. موارد شایع چنین رفتارهایى شامل؛
- تصادف رانندگى و سوانح مختلف نظیر حوادث حین کار یا سقوط از بلندى
- اختلافات خانوادگى
- عملکرد ناموفق تحصیلى یا شغلى
- احتمال ارتکاب جرم هاى جنایی
تشخیص و ارزیابی شدت وابستگی به الکل
معاینه جسمانی
پس از مراجعه به مرکز درمانی، ابتدا فرد بیمار (معتاد به الکل) توسط پزشک معاینه می شود. هدف این معاینه عمدتأ بررسی عوارض احتمالی اعتیاد به الکل از جمله آسیب کبدی یا نشانه های بیماری های قلبی-عروقی است. پزشک یا یکی از افراد تیم درمانی، نشانه ها و علائم بیماری را بررسی و درباره بروز احساسات و رفتارهای غیر متعارف، نظیر افسردگی، پرخاشگری یا تمایلات خودکشی، سؤالات استاندارد شده ای می پرسند. این سؤال ها در قالب پرسشنامه، در DSM-5 یا راهنمای تشخیصی و آماری بیماری ها و اختلالات روانی (ویرایش پنجم)، توسط انجمن روانپزشکان آمریکا، تدوین و در اختیار پزشکان و مراکز درمانی سراسر دنیا قرار گرفته اند.
روش های آزمایشگاهی و پرتونگاری تشخیصی
گرچه هیچ آزمایش شیمیایی یا تصویر برداری خاص برای تشخیص سؤمصرف یا اعتیاد به الکل وجود ندارد، اما برخی از این روش ها، به طور غیرمستقیم نشانگر آسیب الکل به احشأ داخلی بدن مثل کبد، لوزالمعده، کلیه، قلب و عروق و اعصاب مرکزی و محیطی هستند.
درمان
درمان اعتیاد به الکل، در افراد مختلف متفاوت است و بستگی به عوامل مختلف از جمله میزان مصرف الکل دارد. پس از بررسی و ارزیابی ابتدایی، برای هر بیمار طرح درمانی خاصی تهیه می شود.طرح های درمان شامل مشاوره فردی یا گروهی است و بصورت دوره های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت برگزار می شوند. بعضی از بیماران نیاز به بستری دارند و برخی دیگر می توانند سرپایی معالجه را ادامه دهند. اما هدف در همه طرح های درمانی یکسان و شامل توقف مصرف الکل و بهبود کیفیت زندگی بیمار است. مراحل درمان به شرح زیر است.
سم زدایی (رفع خماری)
در این مرحله به بیمار دارو تجویز می شود و عمومأ ۷ تا ۱۰ روز طول می کشد. داروهای مورد استفاده شامل مسکن و آرام بخش های قوی است و اغلب بیماران در بیمارستان بستری می شوند.
آموزش مهارت های رفتاری نهایی کردن طرح درمان
در این مرحله، بیمار تحت نظر یک متخصص درمان الکلیسم قرار می گیرد و پس از مصاحبه دو نفره، روش های تغییر رفتار و خودیاری به بیمار آموزش داده می شود.
مشاوره روانشناسی
در این مرحله، جلسات مشاوره فردی یا گروهی برگزار می شود و طی آن بیمار، درک بهتری از عمق وابستگی و راه های ترک الکل پیدا می کند. جلسات مشاوره گاهی بصورت خانوادگی برای زن و شوهر یا همه افراد فامیل برگزار می شود. همراهی و درک متقابل خانواده و اطرافیان، برای حصول اطمینان از پایداری یک فرد در دوری از الکل، ضروری است.
درمان دارویی
اعتیاد به الکل و سایر مواد مخدر یا محرک، موجب ایجاد تغییراتی در مسیرهای مغزی و ترشح واسطه های شیمیایی مغز شده و به موجب این تغییرات، فرد دچار یک رفتار وسواسی-اجباری می شود. به همین دلیل فرد الکلی، مثل یک آدم وسواسی، به صورت غیرقابل کنترلی دائمأ خود را مجبور به نوشیدن الکل می داند. بر همین اساس، داروهای مورد استفاده در ترک الکل، باید از دو راه عمده؛ اول کنترل درد و علائم خماری و سپس، درمان و کنترل وسواس فکری فرد الکلی به بیماران کمک کند تا الکل را کنار بگذارد.
داروهای خوراکی
- دی سولفیرام: یک از قدیمی ترین و شناخته شده ترین داروهای ترک الکل است. این دارو، موجب ایجاد واکنش های ناخوشایند در صورت مصرف دوباره الکل است. این واکنش ها شامل؛ تهوع، استفراغ، گرگرفتگی و سردرد شدید است. به همین دلیل، بسیاری معتقدند، گرچه دی سولفیرام، وسوسه نوشیدن و حالت های خماری را برطرف نمی کند، اما به صورت شرطی موجب می شود فرد معتاد به الکل از ترس عوارض بعدی نوشیدن الکل را بتدریج کنار می گذارد.
- نالتروکسان: این دارو مانع از ایجاد سرخوشی ناشی از مصرف الکل می شود و در عین حال از شدت وسوسه و اشتیاق به مصرف الکل نیز می کاهد.
- آکام پرو سیت Acamprosate یا کمپرال: این دارو نیز از طریق برقراری تعادل در ترشح واسطه های شیمیایی مغز، علاقه و اشتیاق به مصرف الکل را کم می کند. آکام پرو سیت یا کمپرال ممکن است، برای درمان شخصیت های وابسته و مستعد به اعتیاد تجویز می شود.
داروهای تزریقی
وی ویترول، نمونه تزریقی و آهسته- رهش داروی نالتروکسان است. تزریق ماهیانه ویویترول، موجب آزاد شدن تدریجی دارو در طول ۳۰ روز می شود و به بیماران الکلی کمک می کند تا تمایل افراطی خود را برای نوشیدن الکل کنترل کنند. اثر نالتروکسان به صورت خوراکی و تزریقی یکسان است و نوع تزریقی به کسانی تجویز می شود که تمایلی برای دریافت روزانه قرص ندارند.
تداوم حمایت های درمانی
خطر عود بیماری در بیماران معتاد به الکل زیاد است. به همین دلیل برای کاهش این خطر، بیمار می بایستی پس از ترک الکل همچنان در گروه های آموزشی و مشاوره باقی بماند. هدف این گروه ها، پیشگیری از لغزش دوباره به سوی اعتیاد و کنترل علائم جسمی و روانی عود بیماری است.
درمان مشکلات روانی
اعتیاد به الکل، غالبا با اختلالات روانی دیگر همراه است. چنانچه بیمار الکلی به افسردگی، اضطراب یا سایر اختلالات خلقی و روانی مبتلا باشد، درمان آنها همزمان با درمان الکلیسم ضروری است و احتمالأ روان درمانی کمک قابل توجهی به این افراد خواهد کرد.
درمان بیماریهای جسمانی ناشی از سؤمصرف الکل
بسیاری از عوارض جسمانی ناشی از سؤمصرف الکل، با ترک آن به صورت چشمگیری بهبود می یابند، اما برخی از عوارض نظیر اختلالات کبدی و کلیوی نیاز به درمان مخصوص دارند.
تمرین های روحانی و معنوی
به گفته برخی از بیمارانی که موفق به ترک الکل شده اند، این تمرین ها، بینش آنها را نسبت به زندگی تغییر داده و به آنها کمک می کند تا در جستجوی اهداف والاتری بربیایند.
الکلی‌های گمنام نیویورک، سازمانی متشکل از معتادان به الکل است که برای قطع مصرف الکل تلاش می‌کنند
بستری در مراکز اقامت طولانی مدت
بستری در این مراکز، به کسانی که اعتیاد شدید به الکل دارند و یا دچار عوارض جسمی و روانی متعدد هستند توصیه می شود. در این مراکز کلیه خدمات مورد نیاز برای ترک الکل وجود دارد و کلیه جلسات آموزشی، خدمات مددکاری و فرآیندهای درمانی در همان محل قابل دسترس است.
به خاطر داشته باشیم که هدف درمان اعتیاد به الکل، قطع مصرف آن و تغییر رفتار فردی و شیوه زندگی است. به همین دلیل، یکی از ضرورت های اصلی فرآیند درمان، پرهیز از حضور در مکان ها یا جمعیت هایی است که فرد را به سمت الکل سوق می دهد.
پرورش رفتارهای سالم
خواب کافی و منظم، رژیم غذایی بهداشتی، ورزش روزانه، کنترل خشم و دوری از استرس از جمله رفتارهای سالمی است که فرد معتاد به الکل باید در زمان ترک بیاموزد و به عادت ثانوی خود بدل کند.
پرهیز از انجام کارهای خاص
برای پیشگیری از عود الکلیسم، فرد باید از کارهایی که به طور معمول با الکل نوشیدن همراه بوده است، نظیر شرکت در مهمانی هایی که در بارها برگزار می شود، خودداری کند.
یکی از سایر مواردی که باید از آن پرهیز کرد، تکیه بر درمان های سنتی، نظیر هومیوپاتی و طب گیاهی است. اما همراه کردن برخی فعالیت ها نظیر یوگا، طب سوزنی و تمرین های آرمیدگی در کنار روان درمانی و سایر درمان های پزشکی سودمند است.
شرکت در گروه های حمایتی و الکلی های گمنام
یکی از راهکارهای اساسی پیشگیری از عود و درمان اعتیاد از جمله اعتیاد به الکل، شرکت در گروه های حمایتی و گمنام است. اساس کار این گروه ها انتخاب یک مربی و مشاور دائمی برای فرد در حال درمان است. مربی ها حتمأ از میان کسانی انتخاب می شوند که پیش تر به الکل معتاد بوده اند و سپس نجات یافته اند. تقریبا در همه کشورها از جمله ایران، این گروه ها فعالیت دارند و تمام مراکز درمانی ترک اعتیاد، قادر به برقراری ارتباط فرد در حال درمان با این گروه ها هستند. جستجوی اینترنتی نیز در یافتن این گروه ها کمک کننده است. آموزش خانواده ها در شناسایی علائم سؤمصرف الکل و عود بیمار خصوصأ برای بیماران نوجوان از اهمیت ویژه برخوردار است. همیشه باید به خاطر سپرد فرد الکلی مجرم نیست و یک بیمار است و باید در مراکز درمانی تخصصی مورد معالجه قرار گیرد.
منبع: مایو کلینیک
