وبا یک بیماری باکتریایی است که معمولا از طریق آب آلوده سرایت می‌کند، هرچند که صدف خام، میوه‌ها و سبزیجات نپخته، و غلات نیز ممکن است موجب ابتلا به وبا شوند. وبا باعث اسهال و دهیدراسیون شدید میشود. اگر این بیماری درمان نشود، حتی در افرادی که پیشتر سالم ]و فاقد هرنوع بیماری[ بوده اند نیز ظرف چند ساعت منجر به مرگ خواهد شد.
فاضلاب و تصفیه آب مدرن عملا وبا را در کشورهای صنعتی ریشه‌کن کرده است. آخرین شیوع عمده در ایالات متحده در سال ۱۹۱۱ رخ داد اما وبا هنوز در آفریقا، آسیای جنوب شرقی، هائیتی و بخش مرکزی مکزیک وجود دارد.
وبا به راحتی درمان میشود. موارد مرگ که از دهیدراسیون شدید ناشی میشود با استفاده از محلول رهیدراسیون ساده و ارزان قابل پیشگیری است.
اکثر افراد در معرض باکتری وبا (ویبریوکلرا) مریض نمی‌شوند و هیچ وقت متوجه نمی‌شوند که آلوده شده‌اند. با این حال، از آنجایی که افراد مبتلا به مدت ۷ تا ۱۴ روز باکتری وبا را در مدفوع بیرون می‌ریزند، بازهم می‌تواند دیگران را از طریق آب آلوده گرفتار بیماری کنند.
تنها حدود ۱ در ۱۰ نفر از افراد آلوده علائم و نشانه‌های معمولی وبا را در عرض چند روز پس از عفونت بروز می‌دهند.
نشانه‌های احتمالی عفونت وبا عبارتند از:
- اسهال. وبای ناشی از اسهال به طور ناگهانی بروز می‌کند، نوع خفیف تا متوسط دارد و شاید با سرعت خطرناکی باعث از دست دادن مایعات شود؛ یعنی به اندازه حدود ۱ لیتر در ساعت. اسهال به علت وبا اغلب ظاهری رنگ‌پریده، شیری و شبیه آبی دارد که در آن برنج شسته شده باشد (مدفوع برنج-آب).
- تهوع و استفراغ. استفراغ به خصوص در مراحل اولیه وبا اتفاق می‌افتد و ممکن است هر بار به مدت چند ساعت ادامه پیدا کند.
- دهیدراسیون. دهیدراسیون می‌تواند در عرض چند ساعت پس از شروع علائم وبا گسترش یابد. بسته به اینکه چند نوع از مایعات بدن از دست رفته باشد، دهیدراسیون از خفیف تا شدید متغیر است. از دست دادن ۱۰ درصد یا بیشتر از کل وزن بدن نمایانگر دهیدراسیون شدید خواهد بود.
علائم و نشانه‌های دهیدراسیون وبا شامل تحریک‌پذیری، بی‌حالی، گودی چشم، خشکی دهان، تشنگی شدید، پوست به‌شدت خشک و چروکیده که وقتی به داخل ورقه‌ای فشرده میشود خیلی آهسته به حالت عادی برمی‌گردد، خروجی ادرار کم و یا هیچ، فشار خون پایین و ضربان قلب نامنظم (آریتمی).
کم‌آبی بدن ممکن است به از دست دادن سریع مواد معدنی در خون (الکترولیتها) منجر شود که تعادل مایعات در بدن را حفط می‌کنند. به این وضعیت اصطلاحاً عدم‌تعادل الکترولیت گفته میشود.
عدم‌تعادل الکترولیت
عدم تعادل الکترولیت می‌تواند به علائم و نشانه‌های جدی زیر منجر شود:
- گرفتگی عضله. این حالت از کمبود ناگهانی نمک مانند کلرید سدیم و پتاسیم ناشی میشود.
- شوک. این یکی از جدی‌ترین عوارض ناشی از دهیدراسیون است و زمانی اتفاق می‌افتد که حجم پایین خون باعث اُفت فشار خون و کاهش مقدار اکسیژن در بدن میشود. در صورت عدم درمان، شوک هیپوولمیک شدید می‌تواند در عرض چند دقیقه منجر به مرگ شود.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد
خطر وبا در کشورهای صنعتی بسیار اندک است، حتی در مناطق بومی نیز اگر توصیه‌های ایمنی در مورد مواد غذایی را رعایت کنید به احتمال کمی آلوده خواهید شد. با این حال، موارد پراکنده وبا در سراسر جهان رخ می‌دهد. اگر پس از مسافرت به منطقه‌ای خاص با شیوع فعال وبا دچار اسهال حاد شدید حتماً به پزشک مراجعه کنید. دهیدراسیون شدید نوعی وضعیت اورژانسی به شمار می‌رود که به مراقبت‌های فوری بدون در نظر گرفتن علت نیاز دارد.
یک باکتری به نام ویبریوکلرا باعث عفونت وبا میشود. با این حال، اثرات مرگبار این بیماری، پیامد سمّی قوی به نام CTX است که باکتریِ عامل، در روده کوچک تولید می‌کند. سم CTX به دیواره روده متصل شده و در آنجا با جریان طبیعی سدیم و کلرید تداخل ایجاد می‌کند. این وضعیت باعث میشود که بدن مقدار زیادی آب ترشح کند و منجر به اسهال و از دست دادن سریع مایعات و نمک (الکترولیتها) گردد.
باکتری وبا دارای دو چرخه زندگی متمایز است؛ یکی در محیط‌زیست و دیگری در انسان.
باکتری وبا در محیط‌زیست
باکتریهای وبا به طور طبیعی در آبهای ساحلی، جایی که به سخت‌پوستانی کوچک‌جثه[۱] می‌چسبند، وجود دارند. باکتری وبا در بدن میزبان خود (سخت پوستان) سفر می‌کند و در سراسر جهان گسترش می‌یابد، چون سخت‌پوستان در جاهای دیگر به دنبال منبع مواد غذایی مانند انواع خاصی از جلبک‌ها و پلانکتون می‌گردند که همگام با افزایش درجه حرارت آب، بطور انفجاری رشد می‌کنند. اوره موجود در فاضلاب و در رواناب کشاورزی نیز به‌شدت به رشد جلبک دامن خواهد زد.
باکتری وبا در افراد
هنگامی که مدفوع انسان، غذا یا منابع آب را آلوده می‌کند، هر دو به پیش‌زمینه‌ای عالی برای پرورش باکتری وبا تبدیل می‌شوند.
از آنجایی که بیش از یک میلیون باکتری وبا (تقریباً برابر با مقداری که در یک لیوان آب آلوده پیدا میشود) برای ایجاد بیماری لازم است، وبا معمولا از طریق تماس عادی شخص‌به‌شخص منتقل نمی‌شود.
سرچشمه‌های احتمالی انتقال باکتری به انسان عبارتند از:
- آب سطحی یا چاه. باکتری وبا می‌تواند برای دوره‌های طولانی به حالت کمون در آب باقی بماند. چاه‌های عمومی آلوده نیز منبع شیوع بیماری وبا در مقیاس وسیع به شمار می‌روند.
- غذاهای دریایی. خوردن غذاهای دریایی بصورت خام یا پخته به ویژه صدف حلزونی که از مکان‌های خاصی سرچشمه می‌گیرد شما را در معرض باکتری وبا قرار می‌دهد. موارد اخیر ابتلا به وبا در ایالات متحده بیشتر از غذاهای دریایی ناشی شده که از خلیج مکزیک وارد می‌شوند.
- میوه‌ها و سبزیجات خام. میوه‌ها و سبزیجات خام و پوست‌نکنده منبع بزرگی برای عفونت وبا در مناطق آلوده به وبای همه‌گیر است. در کشورهای در حال توسعه، کود آلی کامپوست‌نشده یا آبیاری حاوی فاضلاب خام باعث آلودگی محصولات در میدان زراعی میشود.
- غلات. در مناطقی که وبا بصورت گسترده‌ای شیوع پیدا کرده، غلاتی مانند برنج و ارزن پس از پختن آلوده می‌شوند، برای چند ساعت در دمای اتاق باقی می‌مانند و بعد به محیط کشتی برای رشد باکتری وبا تبدیل می‌شوند.
هر کسی مستعد ابتلا به وبا است، به استثنای نوزادانی که از مادران شیرده با سابقه ابتلا به وبا مصونیت گرفته‌اند. با این حال، بعضی عوامل باعث آسیب‌پذیری در برابر این بیماری می‌شوند و یا احتمال رویارویی با علائم و نشانه‌های شدید را افزایش می‌دهند.
عوامل خطر برای ابتلا به وبا عبارتند از:
- شرایط بهداشتی نامناسب. وبا به احتمال بیشتری در موقعیت‌هایی رشد می‌کند که نگهداری از محیطی بهداشتی مانند منبع آب سالم بسیار دشوار است. این شرایط در اردوگاه‌های پناهندگان، کشورهای فقیر و مناطق ویران‌شده به خاطر قحطی، جنگ و یا بلایای طبیعی رایج‌تر است.
- کاهش و یا نبود اسید معده[۲]. باکتری وبا نمی‌تواند در محیط اسیدی دوام بیاورد و اسید معده عادی اغلب به عنوان خط اول دفاع در مقابل عفونت عمل می‌کند. اما افرادی که سطوح پایینی از اسید معده دارند (مانند کودکان، سالمندان و افرادی که آنتی‌اسید، مسدود‌کننده‌های هاش‌دو یا مهارکننده‌های پمپ پروتونی مصرف می‌کنند) از این محفاظت برخوردار نیستند و در معرض خطر بیشتری قرار می‌گیرند.
- سرایت از اعضای بیمار خانواده. اگر با کسانی زندگی می‌کنید که به این بیماری مبتلا هستند، در خطر قابل‌توجهی برای ابتلا به وبا قرار دارید.
- خون نوع O. به دلایلی که هنوز کاملا روشن نیست، احتمال ابتلا به وبا در افراد با گروه خونی O دو برابر بیشتر از افراد با دیگر گروههای خونی است.
- صدف خام یا پخته. خوردن صدف از آب‌هایی که باکتری پرورش می‌دهند تا حد زیادی خطر ابتلا را افزایش می‌دهد.
وبا می‌تواند به سرعت منجر به مرگ شود. مرگ در شدیدترین موارد ظرف دو تا سه ساعت اتفاق می‌افتد. در موقعیت‌های کم‌خطرتر، افرادی که درمان نمی‌شوند شاید به خاطر از دست دادن آب بدن و شوک در عرض چند ساعت تا چند روز پس از بروز علائم اولیه فوت کنند.
سایر مشکلات احتمالی عبارتند از:
- قند خون پایین (هیپوگلیسمی). سطوح بسیار پایین و خطرناک قند خون (گلوکز) یا همان منبع اصلی انرژی بدن، شاید زمانی رخ دهد که افراد آنقدر مریض هستند که نمی توانند غذا بخورند. کودکان در معرض بیشترین خطرِ این عارضه قرار دارند که می‌تواند به تشنج، بیهوشی و حتی مرگ منجر شوند.
- میزان پایین پتاسیم (هیپوکالمی). افراد مبتلا به وبا مقدار زیادی از مواد معدنی مانند پتاسیم را در مدفوع از دست می‌دهند. سطح بسیار پایین پتاسیم می تواند در عملکرد قلب و اعصاب تداخل ایجاد کند و بطور تهدیدکننده‌ای منجر به مرگ شود.
- ناتوانی کلیه. وقتی کلیه‌ها قابلیت تصفیه‌سازی خود را از دست بدهند، مقادیر بیش از حد مایعات، برخی الکترولیتها و ضایعات در بدن انباشته میشود که وضعیتی بالقوه کشنده به حساب می‌آید. نارسایی کلیه در افراد مبتلا به وبا اغلب با شوک همراه میشود.
در این فاصله چه کارهایی می‌توانید انجام دهید
در زمانهایی که قرار است به ملاقات پزشک بروید حتماً به اندازه کافی نوشیدنی هیدوژن‌دار مصرف کنید. برای اسهال و استفراغی که مربوط به وبا میشود، نوشیدنی‌هایی مانند آب، آب‌میوه و نوشابه، جبران مکفی برای مایعات و الکترولیت‌های بدن محسوب نمی شوند. در عوض، از راه‌حل مایع‌درمانی خوراکی مانند RecoverORS برای بزرگسالان، یا Pedialyte برای کودکان استفاده کنید.
در اغلب کشورهای در حال توسعه می‌توانید بسته‌های پودر نمک خوراکی (ORS) بخرید. طبق دستور العمل روی جعبه پودر را در آب بریزید و محلول مورد نظر را درست کنید.
اگر هیچ راه‌حل مایع‌درمانی خوراکی در دسترس نیست، پس خودتان ۱ لیتر آب بطری یا آب جوشیده را با ۶ قاشق چایخوری (حدود ۳۰ میلی‌لیتر) شکر و نصف قاشق چایخوری (حدود ۲٫۵ میلی لیتر) نمک طعام مخلوط کنید.
اگرچه علائم و نشانه‌های وبا در مناطق بومی شیوع این بیماری، روشن و قابل شناسایی است، اما تنها راه برای تایید تشخیص بیماری این است که باکتری در نمونه مدفوع شناسایی گردد.
تست‌های سریع نواری وبا اکنون موجود هستند و به ارائه‌دهندگان مراقبت‌های بهداشتی در مناطق دورافتاده به تشخیص زودهنگام وبا کمک می‌کنند. تایید سریعتر باعث کاهش نرخ مرگ و میر در آغاز شیوع بیماری وبا میشود و مداخلات بهداشت عمومی زودتر برای مهار شیوع، فراهم می‌آورد.
وبا به این دلیل نیازمند درمان فوری است که می‌تواند در عرض چند ساعت منجر به شود.
- رهیدراسیون. هدف این است که مایعات و الکترولیت‌های از دست رفته با مصرف نمک مایع‌درمانی خوراکی (ORS) جایگزین شوند. بدون رهیدراسیون، حدود نیمی از افراد مبتلا به وبا می‌میرند. در صورت درمان، شمار مرگ و میر به کمتر از ۱ درصد می‌رسد.
- مایعات داخل‌وریدی. در طول یک رویداد همه‌گیر وبا، اکثر بیماران به تنهایی با مصرف مایع درمانی خوراکی درمان می‌شوند، اما افرادی که به‌شدت دچار دهیدراسیون شده باشند به مایعات داخل وریدی نیز نیاز خواهند داشت.
- آنتی‌بیوتیک‌ها. گرچه آنتی‌بیوتیک‌ها بخش ضروری درمان وبا محسوب نمی‌شوند، اما برخی از این داروها ممکن است مقدار و مدت اسهال ناشی از وبا را کاهش دهد. مصرف یک دوز واحد از داکسی‌سیکلین (مونودوکس، اوراسیا، ویبرامیسین) و یا آزیترومایسین (زیتروماکس، زیماکس) می‌تواند موثر باشد.
- مکمل های روی. تحقیقات نشان داده‌اند که فلز روی می‌تواند به کاهش و کوتاهی طول مدت اسهال در کودکان مبتلا به وبا کمک کند.
ابتلا به وبا در ایالات متحده نادر است؛ البته چند مورد به مسافرت خارج از ایالات متحده و یا استفاده از غذاهای دریایی آلوده و پخت نامناسب از آبهای ساحلی خلیج گولف مربوط میشود.
هنگام سفر به مناطق بومی آلوده به وبا، اقدامات احتیاطی زیر تا حد زیادی خطر ابتلا به وبا را کاهش می‌دهد:
- شستن مرتب دست‌ها با آب و صابون، به ویژه پس از رفتن به توالت و قبل از دست زدن به مواد غذایی. اگر آب و صابون در دسترس نیست، از ضدعفونی‌کننده الکلی برای شستن دست‌ها استفاده کنید.
- نوشیدن فقط از آبهای سالم، از جمله آب بطری یا آب جوشانده و یا ضدعفونی‌شده. از آب بطری حتی برای مسواک زدن استفاده کنید. نوشیدنی‌های گرم به طور کلی بی‌خطرند، درست مثل نوشیدنی‌های کنسروی و یا بطری، اما قبل از باز کردن حتماً آنها را پاک کنید.
- خوردن مواد غذایی که به طور کامل پخته و گرم شده‌اند و در صورت امکان پرهیز از غذای فروشنده‌های خیابانی. اگر غذایی از فروشنده خیابانی می‌خرید، حتماً در حضور خودتان پخته شود تا گرم صرف کنید.
- از خوردن سوشی[۳] پرهیز کنید، همچنین هر نوع ماهی خام یا غذاهای دریایی نیمه‌پخته.
- به میوه‌ها و سبزیجاتی روی بیاورید که خودتان می‌توانید پوست بکنید، مانند موز، پرتقال و آوکادو. از سالاد و میوه‌ای که پوست کنده نمی‌شود مانند انگور و انواع توت‌ها دوری کنید.
- از غذاهای لبنی بااحتیاط مصرف کنید، از جمله بستنی که اغلب آلوده میشود و همینطور شیر غیر‌پاستوریزه.
واکسن وبا
از آنجایی که مسافران در معرض خطر کمتری برای ابتلا به وبا قرار دارند و به این دلیل که واکسن سنتی تزریقی باعث محافظت حداقلی میشود، هیچ واکسن وبایی اکنون در ایالات متحده موجود نیست.
در چندین کشور دو واکسن خوراکی ارائه میشود که نسبت به نسخه‌های قدیمی‌تر، موصونیت بهتری فراهم می‌کنند. اگر می‌خواهید اطلاعات بیشتری درباره واکسن کسب کنید، با پزشک و یا دفتر بهداشت عمومی محله تماس بگیرید. به خاطر داشته باشید که برای ورود به هیچ کشوری لازم نیست در برابر وبا مایه‌کوبی شده باشید.
[۱] copepods
[۲] hypochlorhydria or achlorhydria
[۳] نوعی غذای ژاپنی با ترکیب برنج و خزه دریایی و ماهی خام
