مننژیت به التهاب غشاء (مننژ) اطراف مغز و نخاع می‌گویند.
تورمی که به مننژیت نسبت داده می‌شود اغلب باعث بروز علائم اختصاصی بیماری از جمله سردرد، تب و خشکی گردن می‌شود.
بسته به علت عفونت، مننژیت می‌تواند ظرف چند هفته خودبه‌خود بهتر شود؛ یا به وضعیتی اضطراری و مرگبار تبدیل شود که نیاز به درمان فوری با آنتی‌بیوتیک داشته باشد.
علائم و نشانه‌های مننژیت خیلی راحت با آنفولانزا اشتباه گرفته می‌شود. علائم و نشانه‌های مننژیت ممکن است در عرض چند ساعت و یا یکی دو روز بروز کند.
علائم و نشانه‌های احتمالی که در افراد بزرگ‌تر از ۲ سال رخ می‌دهد عبارتند از:
- تب ناگهانی بالا
- سردرد شدید که به‌راحتی با انواع دیگر سردرد اشتباه گرفته شود
- خشکی گردن
- استفراغ یا تهوع همراه با سردرد
- سردرگمی و یا مشکل در تمرکز
- تشنج
- خواب‌آلودگی یا مشکل بیدار شدن از خواب
- حساسیت به نور
- بی‌علاقگی به نوشیدن و خوردن
- راش پوستی در برخی موارد، مانند مننژیت مننگوکوکی (نام نوعی باکتری)
علائم بیماری در نوزادان
نوزادان و شیرخواران ممکن است علائم و نشانه‌های معمولی سردرد و خشکی گردن را نداشته باشند. در عوض، نشانه‌های احتمالی مننژیت در این گروه سنی شامل موارد زیر می‌شود:
- تب بالا
- گریه و زاری دائمی
- خواب‌آلودگی بیش از حد یا زودرنجی
- عدم فعالیت و یا سستی
- تغذیه ضعیف
- برآمدگی در نقطه نرم بالای سر نوزاد (ملاج)
- سفتی یا خشکی در بدن و گردن نوزاد
آرام کردن نوزادان مبتلا به مننژیت شاید به راحتی صورت نگیرد و و حتی زمانی که بغل شوند با شدت بیشتری گریه می‌کنند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد
چنانچه شما یا کسی در خانواده علائم و نشانه‌های مننژیت را بروز می‌دهد، فوراً به دنبال مراقبت‌های پزشکی باشید، از جمله:
- تب
- سردرد شدید و بی‌امان
- سردرگمی
- استفراغ
- خشکی گردن
مننژیت ویروسی ممکن است بدون درمان بهبود یابد، اما مننژیت باکتریایی بسیار جدی است و می‌تواند به سرعت بروز کند و نیاز به درمان فوری با آنتی‌بیوتیک دارد تا احتمال بهبود بیشتر شود. تأخیر در درمان برای مننژیت باکتریایی خطر آسیب دائمی مغز و یا مرگ را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، مننژیت باکتریایی می تواند ظرف چند روز به طور مرگبار ظاهر شود.
بدون مراجعه به پزشک و انجام تست مایع نخاعی، هیچ راهی برای فهمیدن اینکه شما یا فرزندتان گرفتار چه نوع مننژیتی شده‌اید وجود ندارد.
یادتان باشد اگر یکی از اعضای خانواده یا همکاران‌تان مننژیت دارد می‌بایست با پزشک در میان بگذارید. برای جلوگیری از عفونت شاید به مصرف دارو نیاز پیدا کنید.
مننژیت معمولا از یک عفونت ویروسی ناشی می‌شود، اما علت می‌تواند عفونت باکتریایی نیز باشد. عفونت قارچی هم با اینکه زیاد شایع نیست ولی ممکن است باعث مننژیت شود. از آنجایی که عفونت‌های میکروبی از همه جدی‌تر و تهدیدکننده‌تر هستند، شناسایی منبع عفونت باید بخش مهمی از یک برنامه درمانی باشد.
مننژیت باکتریایی
مننژیت باکتریایی حاد معمولا هنگامی رخ می‌دهد که باکتری‌ها وارد جریان خون شوند و به سمت مغز و نخاع مهاجرت کنند. اما همچنین می‌تواند هنگامی رخ دهد که باکتری‌ها به طور مستقیم به مننژ حمله‌ور می‌شوند و در نتیجه یکی از گوشها یا سینوس دچار عفونت، و یا به ندرت شکستگی جمجمه بعد از عمل جراحی می‌شود.
تعدادی از گونه‌های باکتری موجب مننژیت حاد باکتریایی می‌شود. شایع‌ترین آنها عبارتند از:
- استرپتوکوک پنومونیه (پنوموکوک). این باکتری شایع‌ترین علت مننژیت باکتریایی در نوزادان، کودکان و بزرگسالان در ایالات متحده به شمار می‌شود و معمولا باعث پنومونی یا عفونت گوش یا سینوس می‌شود. برای کمک به کاهش بروز این عفونت، واکسن وجود دارد.
- نایسریا مننژیتیدیس (مننگوکوک). این باکتری یکی دیگر از علت‌های مننژیت باکتریایی است. مننژیت مننگوکوکی معمولا هنگامی رخ می‌دهد که باکتری عامل عفونت تنفسی فوقانی وارد جریان خون می‌شود. این عفونت بسیار مسری است و عمدتا بر جوانان و نوجوانان تاثیر می‌گذارد. ممکن است در خوابگاه دانشگاه، مدارس شبانه‌روزی و پایگاه های نظامی همه‌گیر شود. برای کمک به کاهش بروز این عفونت، واکسن وجود دارد.
- هموفیلوس آنفولانزا (هموفیلوس). باکتری آنفولانزای هموفیلیوس نوع b یا (Hib) در گذشته علت اصلی مننژیت باکتریایی در کودکان بود. اما واکسن‌های جدید Hib به عنوان بخش معمولی از برنامه ایمن‌سازی دوران کودکی در ایالات متحده تزریق می‌شوند و تعداد موارد این نوع مننژیت را تا حد زیادی کاهش داده‌اند.
- باکتری لیستریا مونوسیتوژنز (لیستریا). این باکتری‌ها در پنیرهای نرم، هات داگ و کالباس یافت می‌شود. خوشبختانه، اکثر افراد سالمی که در معرض لیستریا قرار می‌گیرند مریض نمی‌شوند، هر چند زنان باردار، نوزادان، افراد مسن و افراد دارای دستگاه ایمنی ضعیف تمایل اندکی حساس‌تر هستند. لیستریا می‌تواند از سد جفت جنین عبور کند، و عفونت‌های اواخر بارداری شاید باعث شود کودک مُرده زاییده شود و یا مدت کوتاهی بعد از تولد بمیرد. افراد با دستگاه ایمنی ضعیف، در اثر بیماری یا مصرف دارو از همه آسیب‌پذیر‌تر می‌شوند.
مننژیت ویروسی
هر ساله، ویروس‌ها بیشتر از باکتری‌ها باعث موارد مننژیت می‌شوند. مننژیت ویروسی معمولا خفیف است و اغلب خود بخود برطرف می‌شود. گروهی از ویروس‌های موسوم به ویروس‌های روده‌ای[۱] عامل بروز موارد مننژیت ویروسی در ایالات متحده به شمار می‌روند. این ویروس بطور در اواخر تابستان و اوایل پاییز شروع به گردش می‌کند. ویروس‌هایی مانند ویروس هرپس سیمپلکس، اچ‌آی‌وی، اوریون، ویروس «نیل غربی» و غیره نیز می‌توانند موجب مننژیت ویروسی شوند.
مننژیت مزمن
شکل مزمن مننژیت زمانی رخ می‌دهد که موجودات زنده با رشدی آهسته به غشاء و مایع اطراف مغز حمله‌ور می‌شوند. اگرچه مننژیت حاد به طور ناگهانی حمله می‌کند، ولی مننژیت مزمن طی دو هفته یا بیشتر ایجاد می‌شود. با این حال، علائم و نشانه‌های مننژیت مزمن یعنی سردرد، تب، استفراغ و کدورت روانی، مشابه مننژیت حاد می‌باشد.
مننژیت قارچی
مننژیت قارچی نسبتا نادر است و باعث مننژیت مزمن می‌شود. گاهی شاید تقلیدی از مننژیت باکتریایی حاد باشد. به هر حال، این شکل از مننژیت از فردی به فرد دیگر مسری نیست. مننژیت کریپتوکوکوسی شکل شایع قارچی از بیماری است که افراد مبتلا به بیماری‌های تضعیف‌کننده دستگاه ایمنی مانند ایدز تاثیر می‌گذارد. این بیماری اگر با داروی ضدقارچ درمان نشود مرگبار خواهد بود.
در سال ۲۰۱۲، مننژیت قارچی در صدر اخبار قرار گرفت، چون تزریق کورتیکواستروئید آلوده باعث شیوع چندحالته بیماری شد. موارد مننژیت قارچی به داروهای آلوده‌ای نسبت داده می‌شود که برای درمان کمردرد یا گرفتگی گردن به ستون فقرات تزریق می‌شود.
سایر علل مننژیت
مننژیت همچنین از عوامل غیرعفونی مانند واکنش‌های شیمیایی، آلرژی به مواد مخدر، برخی از انواع سرطانها و بیماری‌های التهابی مثل سارکوئیدوز سرچشمه می‌گیرد.
عوامل خطر برای ابتلا به مننژیت عبارتند از:
- جا گذاشتن واکسیناسیون. اگر شما یا فرزندتان در دوران کودکی و یا بزرگسالی در برنامه واکسیناسیون شرکت نکردید، خطر ابتلا به مننژیت بالاتر می‌رود.
- سن. اغلب موارد مننژیت ویروسی در کودکان کمتر از سن ۵ سال رخ می‌دهد. مننژیت باکتریایی معمولا افراد زیر ۲۰ سال را مبتلا می‌کند، به ویژه کسانی که در شرایط دسته‌جمعی زندگی می‌کنند.
- زندگی در محیط دسته‌جمعی. دانشجویانی که در شرایط خوابگاه زندگی می‌کنند، کارکنان در پایگاه‌های نظامی و کودکان در مدارس شبانه‌روزی و مراکز مراقبت از کودکان بیشتر از بقیه در معرض خطر مننژیت مننگوکوکی قرار دارند. چنین افزایش خطری به این دلیل است که باکتری از مسیر تنفسی پخش می‌شود و به سرعت هر جایی که گروه‌های بزرگی کنار هم جمع شده باشند گسترش می‌یابد.
- بارداری. اگر باردار باشید، عفونت ناشی از باکتری لیستریا (گاهی ناشی از مننژیت)- خطر ابتلا به بیماری لیسترویسیس را افزایش می‌دهد. اگر به لیسترویسیس دچار شوید، نوزادتان نیز در معرض خطر بیشتری قرار خواهد گرفت.
- دستگاه ایمنی ضعیف. عواملی که باعث تضعیف دستگاه ایمنی بدن می‌شود، از جمله ایدز، اعتیاد به الکل، دیابت و استفاده از داروهای سرکوب‌کننده ایمنی،نیز احتمال ابتلا به مننژیت را بیشتر می‌کند. حذف طحال که بخش مهمی از دستگاه ایمنی بدن محسوب می‌شود، شاید خطر ابتلا به بیماری را افزایش دهد.
عوارض ناشی از مننژیت می‌تواند شدید باشد. هر چه به مدت طولانی‌تری شما یا فرزندتان بیماری را بدون درمان رها کنید، بیشتر در معرض خطر تشنج و آسیب عصبی دائمی قرار می‌گیرد، از جمله:
- از دست دادن شنوایی
- مشکل حافظه
- ناتوانی‌های یادگیری
- آسیب مغزی
- مشکلات راه رفتن
- تشنج
- نارسایی کلیه
- شوک
- مرگ
مننژیت بسته به علت می‌تواند تهدید‌کننده به مرگ باشد. اگر در کنار کسی بوده‌اید که مبتلا به مننژیت باکتریایی بوده و حالا علائم بیماری را بروز می‌دهید، به اتاق اورژانس بروید و به کادر پزشکی بگویید که ممکن است دچار مننژیت شده باشید.
اگر مطمئن نیستید چه مشکلی دارید، با پزشک تماس بگیرید. قبل از حضور در مطب پزشک باید آمادگی کسب کنید.
در این فاصله چه کارهایی می‌توانید انجام دهید
اگر پزشک بگوید که لازم نیست بلافاصله به مطب مراجعه کنید، تا حد امکان استراحت کنید و منتظر زمان ملاقات بمانید.
مقدار زیادی مایعات بنوشید و برای کاهش تب و بدن‌درد، استامینوفن (تیلنول، غیره) مصرف کنید. از آسپرین و داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی اجتناب کنید، چون امکان دارد برای افراد مبتلا به مننژیت درمان‌نشده خطرناک باشد. همچنین از هر دارویی که باعث هشیاری کمتر می‌شود پرهیز کنند. به سر کار یا مدرسه نروید.
پزشک خانوادگی و یا پزشک متخصص اطفال می‌تواند مننژیت را بر اساس تاریخچه پزشکی، معاینه فیزیکی و تست‌های خاصی تشخیص دهد. در طول معاینه، پزشک شاید به دنبال علائم عفونت در اطراف سر، گوش، گلو و پوست در امتداد ستون فقرات بگردد. شما یا فرزندتان شاید تست‌های تشخیصی زیر را انجام دهید:
- کشت خون. خونی که از ورید گرفته شده به آزمایشگاهی فرستاده و در ظرف مخصوصی قرار داده می‌شود تا از لحاظ رشد میکروارگانیسم‌ها، به ویژه باکتری بررسی شود. یک نمونه نیز در اسلاید همراه با گونه‌های اضافی باکتری قرار داده می‌شود (رنگ‌آمیزی گِرَم)، و سپس در زیر میکروسکوپ مورد مشاهده قرار می‌گیرد.
- تصویربرداری. اشعه ایکس و توموگرافی کامپیوتری یا سی‌تی اسکن از سر، قفسه‌سینه و یا سینوس‌ها شاید نشان‌دهنده تورم یا التهاب باشد. این آزمایشات همچنین به پزشک کمک می‌کنند به دنبال عفونت در نواحی دیگر بدن بگردد که به مننژیت مربوط می‌شود.
- پونکسیون کمری[۲]. تشخیص قطعی مننژیت نیازمند تجزیه و تحلیل مایع مغزی نخاعی (CSF) می‌باشد که در طی فرایندی موسوم به پونکسیون کمری از ستون فقرات جمع‌آوری می‌شود. در افراد مبتلا به مننژیت، مایع مغزی‌نخاعی اغلب سطح قند (گلوکز) کم همراه با افزایش تعداد گلبولهای سفید خون و افزایش پروتئین را نشان می‌دهد. تجزیه و تحلیل CSF همچنین به پزشک در شناسایی دقیق عامل باکتریایی بیماری کمک خواهد کرد. اگر پزشک به مننژیت ویروسی مشکوک شود، شاید یک آزمایش مبتنی بر DNA موسوم به تقویت «واکنش زنجیره‌ای پلیمراز» (PCR) و یا یک تست برای بررسی آنتی‌بادی‌های ضدویروس خاص سفارش کند تا علل خاص مننژیت مشخص شوند. این آزمایش به تعیین شیوه درمانی مناسب و پیش‌آگهی کمک خواهد کرد.
شیوه درمان به نوع مننژیت شما یا فرزنتان بستگی دارد.
مننژیت باکتریایی
مننژیت باکتریایی حاد نیاز به درمان فوری با آنتی‌بیوتیک داخل‌وریدی دارد و اخیرا، داروهای کورتیزونی برای اطمینان از بهبودی و کاهش خطر ابتلا به عوارضی مانند تورم مغز و تشنج مصرف می‌شوند. آنتی‌بیوتیک و یا ترکیبی از آنتی‌بیوتیک‌‌های که پزشک انتخاب می‌کند به نوع باکتری عامل عفونت بستگی دارد. پزشک شاید یک آنتی‌بیوتیک فراگیر توصیه کند تا زمانیکه به علت دقیق مننژیت پی ببرد.
سینوس آلوده یا ماستوید، همان استخوان پشت گوش خارجی که به گوش میانی متصل می‌شود، شاید نیاز به تخلیه داشته باشد.
مننژیت ویروسی
آنتی‌بیوتیک‌ها نمی‌توانند مننژیت ویروسی را درمان کنند و اغلب موارد، ظرف چند هفته خودبه‌خود بهبود می‌یابند. درمان موارد خفیف مننژیت ویروسی معمولا بصورت زیر انجام می‌شود:
- استراحت در بستر
- نوشیدن مقدار زیادی مایعات
- داروهای ضددرد غیرتجویزی برای کمک به کاهش تب و تسکین بدن‌درد
اگر علت مننژیت، ویروس هرپس باشد، نوعی داروی ضدویروسی موجود است.
انواع دیگر مننژیت
اگر علت مننژیت نامشخص باشد، پزشک شاید درمان ضدویروسی و آنتی‌بیوتیکی را برای شناسایی عامل بیماری شروع کند.
مننژیت قارچی با داروهای ضدقارچ درمان می‌شود. با این حال، چنین داروهایی عوارض جانبی جدی دارند، بنابراین درمان ممکن است به تعویق بیافتد تا زمانیکه آزمایشگاه تایید کند که علت قارچی است. مننژیت مزمن بر اساس علت زمینه‌ای درمان می‌شود که اغلب قارچی است.
مننژیت غیرعفونی به خاطر واکنش‌های آلرژیک یا بیماری خودایمنی ممکن است با مصرف داروهای کورتیزونی درمان شود. در برخی موارد، شاید هیچ درمانی لازم نباشد، چون بیماری خودبه‌خود برطرف می‌شود. مننژیت مربوط به سرطان نیاز به درمان سرطان بصورت جداگانه دارد.
مننژیت به طور معمول از عفونت مسری ناشی می‌شود. باکتریهای و یا ویروس‌های شایعی که موجب مننژیت می‌شوند، از طریق سرفه، عطسه، بوسیدن و یا به اشتراک‌گذاری ظروف غذا، مسواک و یا سیگار پخش می‌شوند. همچنین اگر همراه با فردی مبتلا به این بیماری زندگی یا کار می‌کنید، در معرض خطر بیشتری قرار دارید.
این اقدام‌ها می‌تواند برای جلوگیری از مننژیت مفید باشد:
- دست‌هایتان را بشویید. شستن بااحتیاط دست‌ها برای اجتناب از قرار گرفتن در معرض عوامل عفونی بسیار مهم است. به کودکان‌تان آموزش دهید مرتب دست‌هایشان را بشویند، به خصوص قبل از خوردن غذا و بعد از توالت، وقت گذراندن در محل عمومی شلوغ و یا نوازش حیوانات. به آنها نشان دهید که چگونه دست‌هایشان را تمیز بشویند و تمام قسمت‌های رو و پشت هر دست با صابون بمالند و در آخر به طور کامل زیر آب بگیرند.
- بهداشت را رعایت کنید. نوشیدنی‌ها، مواد غذایی، نی‌ها، ظروف غذاخوری، کرم‌های لب و یا مسواک‌ها را با هیچ کس دیگری به اشتراک نگذارند. به کودکان و نوجوانان نیز آموزش دهید چطور از چنین عادتی برای به‌اشتراک‌گذاری لوازم شخصی پرهیز کنند.
- سالم و تن‌درست بمانید. با استراحت کافی، ورزش منظم، و گرفتن رژیم غذایی سالم، مصرف مقدار زیادی میوه‌های تازه، سبزیجات و غلات سبوس‌دار، دستگاه ایمنی بدن‌تان را حفظ کنید.
- جلوی دهان‌تان را بپوشانید. وقتی لازم می‌شود سرفه یا عطسه کنید، حتماً جلوی دهان و بینی خود را بگیرید.
- اگر باردار هستید، مراقبت غذاها باشید. اگر باردار هستید خطر ابتلا به لیستروسیس را با پختن گوشت‌های هات‌داگ ودِلی تا دمای ۷۵ درجه کاهش دهید و ازمصرف پنیر نرم حاصل از شیر غیرپاستوریزه از جمله فتا و غیره[۳] پرهیز کنید. این نوع پنیر را هرگز نخورید مگر اینکه به‌وضوح روی برچسب بسته‌بندی نوشته شده باشد از شیر پاستوریزه تولید شده‌اند.
واکسن ایمنی
برخی از انواع مننژیت باکتریایی با تزریق واکسن‌های زیر قابل پیشگیری می‌باشد:
- واکسن هموفیلوس آنفولانزا نوع b (Hib). کودکان در ایالات متحده به طور معمول این واکسن را به عنوان بخشی از برنامه ایمنی‌سازی در حدود ۲ ماهگی دریافت می‌کنند. این واکسن همچنین برای برخی از بزرگسالان توصیه می‌شود، از جمله کسانی که بیماری سلول داسی‌شکل و ایدز دارند و یا کسانی که فاقد طحال هستند.
- واکسن کونژوگه پنوموکوک (PCV7). این واکسن نیز به عنوان بخشی از برنامه ایمن‌سازی به طور منظم برای کودکان کمتر از ۲ سال در ایالات متحده تزریق می‌شود. بعلاوه، برای کودکان بین سنین ۲ و ۵ سال که در معرض خطر بالای بیماری‌های ناشی از پنوموکوک هستند توصیه می‌شود؛ مانند کودکانی که ناراحتی قلبی مزمن یا بیماری‌های ریوی و سرطان دارند.
- واکسن آنفولانزای هموفیلیوس نوع B و نایسریا مننژیتیدیس سروگروه‌های C و Y [4](HIB-MenCY). این واکسن برای کودکان کمتر از ۱۹ ماه توصیه می‌شود، اما نه کمتر از ۶ هفته که در معرض خطر بالایی برای ابتلا به بیماری مننژیت هستند. این توصیه شامل کودکان مبتلا به کم‌خونی ناشی از سلول داسی و نارسایی طحال نیز می‌شود. واکسن در چهار دوز، در سنین ۲، ۴، ۶ ماهگی، و بین سنین ۱۲ تا ۱۵ ماهگی تزریق می‌شود.
- واکسن پلی‌ساکاریدی پنوموکوک (PPSV). کودکان و بزرگسالان مسن‌تر که نیاز به حفاظت از باکتریهای پنوموکوکی دارند این واکسن را تزریق می‌کنند. «مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها[۵]» واکسن PPSV را برای تمام بزرگسالان بالاتر از ۶۵ سال، برای بزرگسالان و کودکان جوان‌تری توصیه می‌کند که دستگاه ایمنی بدن ضعیف و یا بیماری‌های مزمن مانند بیماری‌های قلبی، دیابت و یا کم خونی داسی شکل دارند و برای کسانی که فاقد طحال هستند.
- واکسن کونژوگه مننگوکوکی (MCV4). «مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها» توصیه می کند که یک دوز واحد از MCV4 به کودکان سنین ۱۱ تا ۱۲ سالگی همراه با آمپول تقویت‌کننده در سن ۱۶ سالگی تزریق شود. اگر واکسن برای اولین بار بین سنین ۱۳ تا ۱۵ سالگی تزریق شده باشد، آمپول تقویت‌کننده بین سنین ۱۶ تا ۱۸ سالگی توصیه می‌شود. اگر آمپول اول در ۱۶ یا بالاتر داده شده باشد، هیچ تقویت‌کننده‌ای لازم نیست. این واکسن همچنین به خردسالانی تزریق می‌شود که در معرض خطر بالای ابتلا به مننژیت باکتریایی قرار دارند یا آنهایی که در کنار فردی مبتلا به این بیماری بوده‌اند. این واکسن برای تزریق به کودکان ۹ ماهه تایید شده است. همچنین برای ایمنی‌سازی افراد سالمی استفاده می‌شود که در دوره شیوع بیماری حضور داشته‌اند قبلا واکسینه نشده‌اند.
[۱] enterovirus
[۲] Spinal tap (lumbar puncture)
[۳] queso, Brie and Camembert
[۴] Neisseria meningitidis serogroups
[۵] The Centers for Disease Control and Prevention
