عدم تحمل لاکتوز، همچنین معروف به کمبود لاکتاز، به نوعی بیماری اطلاق می شود که فرد قادر نیست قند شیر (لاکتوز) موجود در محصولات لبنی را به طور کامل هضم کند. این بیماری معمولا خطرناک نیست، اما علائم عدم تحمل لاکتوز می‌تواند ناراحت‌کننده باشد.

کمبود لاکتاز، آنزیمی که توسط پوشش درونی روده کوچک تولید می‌شود، معمولا عامل عدم تحمل لاکتوز شناخته می‌شود. بسیاری از افراد دارای میزان پایین لاکتاز هستند، اما بنابر تعریف پزشکی، فقط کسانی دچار عدم تحمل لاکتوز می‌شوند که علائم و نشانه‌های همراه بیماری را نیز بروز دهند.

با انتخاب محتاطانه یک رژیم غذایی مناسب که مصرف محصولات لبنی را محدود می‌کند، می‌توانید علائم عدم تحمل لاکتوز را مهار کنید.

علائم و نشانه‌های عدم تحمل لاکتوز معمولا ۳۰ دقیقه تا دو ساعت بعد از خوردن غذا یا نوشیدن مایعات حاوی لاکتوز آغاز خواهد شد. علائم و نشانه‌های شایع عبارتند از:

• اسهال
• تهوع و گاهی استفراغ
• گرفتگی شکم
• نفخ
• گاز معده

علائم بیماری معمولا خفیف است، اما گاهی شاید شدید باشد.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد

چنانچه شما یا فرزندتان هر گونه علائم و نشانه‌های نگران‌کننده بیماری را بروز می‌دهید، با پزشک وقت ملاقات بگذارید.

عدم تحمل لاکتوز معمولا به خاطر سطوح پایین آنزیم لاکتاز در روده کوچک که منجر به علائم و نشانه‌های بیماری می‌شود رخ می‌دهد.

به طور معمول، سلول‌های که روده کوچک را احاطه می‌کنند آنزیمی به نام لاکتاز تولید می‌کنند. آنزیم لاکتاز به مولکول لاکتوز در غذایی که می‌خورید متصل می‌شود و آن را به دو قند ساده یعنی گلوکز و گالاکتوز تجزیه می‌کند. این دو نوع قند سپس به جریان خون جذب می‌شوند.

فقدان آنزیم لاکتاز باعث می‌شود بیشتر لاکتوز بدون گوارش به درون روده بزرگ راه یابد و در آنجا با باکتری‌های طبیعی روده برهم‌کنش برقرار کند. این روند باعث بروز نشانه‌های عدم تحمل لاکتوز یعنی گاز معده، نفخ و اسهال می‌شود.

سه نوع عدم تحمل لاکتوز وجود دارد.

پیامد طبیعی افزایش سن در برخی افراد (عدم تحمل لاکتوز اولیه)

به طور معمول، بدن در هنگام تولد و در اوایل دوران کودکی که شیر منبع اصلی تغذیه است، مقادیر زیادی لاکتاز تولید می‌کند. تولید لاکتاز بطور عادی زمانی کاهش می‌یابد که رژیم غذایی متنوع‌تر می‌شود و از وابستگی به شیر درمی‌آید. این کاهش تدریجی ممکن است به علائم عدم تحمل لاکتوز منجر می‌شود.

پیامد بیماری یا آسیب‌دیدگی (عدم تحمل لاکتوز ثانویه)

این شکل از عدم تحمل لاکتوز زمانی اتفاق می‌افتد که روده کوچک پس از یک بیماری، جراحی و یا آسیب‌دیدگی، تولید لاکتاز را کاهش می‌هد. این رخداد می‌تواند نتیجه بیماری‌های روده، مانند بیماری سلیاک، اسهال و بیماری التهابی روده مانند بیماری کرون باشد. درمان اختلال زمینه‌ای شاید میزان لاکتاز را به حالت عادی بازگرداند و علائم و نشانه‌های بیماری را بهبود بخشد، هر چند زمانبر خواهد بود.

شرایط بالینی هنگام تولد (عدم تحمل لاکتوز مادرزادی)

هر چند نادر، اما این امکان وجود دارد که نوزادان همراه با عدم تحمل لاکتوز ناشی از فقدان کامل فعالیت لاکتاز متولد شوند. این اختلال از نسلی به نسل دیگر در الگویی وراثتی به نام اتوزومال نهفته[۱] منتقل می‌شود. بدین معنا که هم مادر و هم پدر باید شکل معیوب ژن را به ارث برسانند تا کودک تحت تاثیر بیماری قرار بگیرد. نوزادان مبتلا به عدم تحمل لاکتوز مادرزادی نسبت به لاکتوز موجود در شیر مادر مقاومت نشان می‌دهند و از بدو تولد دچار اسهال می‌شوند. این نوزادان نیازمند ترکیبات غذایی عاری از لاکتوز هستند. نوزادان نارس نیز به دلیل سطح لاکتاز ناکافی شاید مبتلا به عدم تحمل لاکتوز شوند. در کودکانی که سالم به دنیا می‌آیند، این ناراحتی به سوء تغذیه منجر نمی‌شود.

عواملی که می‌تواند شما و یا فرزندتان را بیشتر در معرض ابتلا به عدم تحمل به لاکتوز قرار دهد، عبارتند از:

• افزایش سن. عدم تحمل لاکتوز همگام با افزایش سن شایع‌تر می‌شود؛ وضعیت بالینی که در نوزادان و کودکان نادر است.
• قومیت. عدم تحمل لاکتوز در میان سیاه‌پوستان، آسیا‌یی‌ها، اسپانیایی‌ها و سرخپوستان از همه شایع‌تر است.
• تولد زودرس. نوزادانی که زودتر از موعد به دنیا می‌‌آیند، سطح لاکتاز کمتری دارند، زیرا این آنزیم بعداً در سه ماهه سوم بارداری در جنین افزایش می‌یابد.
• بیماری‌های موثر بر روده کوچک. مشکلات کوچک روده که موجب عدم تحمل لاکتوز می‌شود عبارتند از رشد بیش از حد باکتری‌ها، بیماری سلیاک و بیماری کرون.
• درمانهای خاص سرطان. اگر تحت اشعه‌درمانی برای سرطان در ناحیه شکم قرار گرفته‌اید و یا دچار عوارض روده ناشی از شیمی‌درمانی شده‌اید، خطر ابتلا به عدم تحمل لاکتوز افزایش می‌یابد.

چنانچه علائم و نشانه‌هایی بروز می‌دهید که بیانگر احتمال ابتلا به عدم تحمل لاکتوز است، اول از همه به پزشک خانوادگی و یا پزشک عمومی مراجعه کنید. از آنجایی که ملاقات پزشکی بسیار کوتاه است، شاید بهتر باشد از قبل آمادگی کسب کنید. در اینجا برخی اطلاعات مفید برای آماده‌سازی ارائه می‌شود و اینکه چه انتظاراتی باید از پزشک داشته باشید.

چه کارهایی می‌توانید انجام دهید

• حواستان به هر گونه محدودیت‌های پیش از تعیین وقت باشد. زمانی که با پزشک قرار ملاقات می‌گذارید، لازم است بپرسید آیا کاری هست که باید از قبل انجام دهید، مانند محدود کردن رژیم غذایی.

علائمی که بروز می‌دهید یادداشت کنید، از جمله هر گونه نشانه بیماری ظاهراً نامربوط به هدف مراجعه به پزشک.

• تمام داروها را فهرست کنید، شامل ویتامین‌ها یا مکمل‌هایی که مصرف می‌کنید.

در این فاصله چه کارهایی می‌توانید انجام دهید

اگر فکر می‌کنید شاید دچار عدم تحمل لاکتوز شده باشید، چند روز سعی کنید محصولات لبنی را از رژیم غذایی خود حذف کنید تا ببینید آیا علائم برطرف می‌شود. حتماً به پزشک بگویید آیا در روزهایی که محصولات لبنی مصرف نمی‌کنید نشانه‌های بیماری بروز نمی‌کند.

پزشک شاید بر اساس نشانه‌های بیماری و با توجه به پاسخ بدن‌تان نسبت به کاهش مقدار غذاهای لبنی گمان کند دچار عدم تحمل لاکتوز شده‌اید. پزشک می‌تواند تشخیص را با انجام حداقل یکی از تست‌های زیر تایید کند:

تست تحمل لاکتوز. تست تحمل لاکتوز به سنجش واکنش‌پذیری بدن‌تان نسبت به یک مایع حاوی میزان بالایی از لاکتوز می‌پردازد. دو ساعت بعد از نوشیدن مایع، تحت آزمایش‌های خون برای اندازه‌گیری میزان گلوکز در جریان خون قرار می‌گیرید. اگر سطح قند افزایش نیابد، بدین معناست که بدن‌تان نوشیدنی سرشار از لاکتوز را به درستی هضم نمی‌کند.

تست تنفس هیدروژن. در این تست نیز باید یک مایع حاوی میزان بالایی از لاکتوز را بنوشید. پزشک سپس مقدار هیدروژن موجود در نفس‌تان را در فواصل منظم اندازه‌گیری می‌کند. به طور معمول، هیدروژن بسیار کمی آشکار می‌شود. با این حال، اگر بدن‌تان لاکتوز را هضم نکرده باشد، درون روده بزرگ تخمیر می‌شود و موجب انتشار هیدروژن و گازهای دیگر می‌شود که در نهایت جذب روده می‌شوند و هنگام بازدم بیرون می‌روند. وقتی در آزمایش تنفسی مشخص شود مقادیر بیش از حد هیدروژن از بدن بیرون می‌شود، بدین معناست که لاکتوز را به طور کامل هضم و جذب نمی‌کنید.

تست اسیدیته مدفوع. برای نوزادان و کودکانی که نمی‌توانند تست‌های دیگر را انجام دهند، یک تست اسیدیته مدفوع صورت می‌گیرد. تخمیر لاکتوز هضم‌نشده باعث ایجاد اسید لاکتیک و سایر اسیدهایی می‌شود که در نمونه مدفوع مورد شناسایی قرار می‌گیرند.

هیچ شیوه‌ای نمی‌تواند عدم تحمل لاکتوز را درمان کند. در حال حاضر هیچ راهی برای افزایش تولید آنزیم لاکتاز در بدن وجود ندارد. افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز معمولا با کاهش مصرف محصولات لبنی و جایگزینی با خوراکی‌های مخصوص این بیماری بهبود می‌یابند.

محصولات لبنی کمتر بخورید

افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز با خوردن محصولات لبنی کمتر می‌توانند علائم و نشانه‌های بیماری را کاهش دهند.

برای بسیاری از این بیماران، محصولات لبنی راهی مناسب برای دریافت ویتامین‌ها و مواد مغذی از قبیل کلسیم محسوب می‌شود. کنار گذاشتن محصولات لبنی به این معنا نیست که دیگر کلسیم به اندازه کافی مصرف نخواهید کرد. کلسیم در بسیاری از غذاهای دیگر نیز یافت می‌شود:

• کلم بروکلی
• محصولات غنی از کلسیم، مانند نان و آب‌میوه
• کنسرو ماهی آزاد
• جایگزین‌های شیر، مانند شیر سویا و شیر برنج
• پرتقال
• لوبیا پینتو
• ریواس
• اسفناج

اگر مصرف تمام محصولات لبنی خودداری می‌کنید، این هم مهم است که حتماً به اندازه کافی ویتامین D دریافت کنید. غذاهای بسیاری حاوی مقادیر قابل‌توجهی ویتامین D نیستند، اما تخم مرغ، جگر و ماست حاوی ویتامین D هستند. البته بدن نیز در معرض نور خورشید می‌تواند ویتامین D بسازد. اما این اتفاق به شرطی می‌افتد که به ناچار برای محافظت از پوست در برابر سرطان، کرم ضد آفتاب نزده‌ باشید.

از پزشک درخواست کنید تا به یک متخصص تغذیه ارجاع داده شوید که بتواند به برنامه‌ریزی وعده‌های غذایی کمک کند. همینطور از پزشک بپرسید که آیا به مکمل‌های کلسیم یا ویتامین D نیاز دارید یا خیر.

اگر میل دارید محصولات لبنی بخورید، جانب احتیاط را رعایت کنید

اصلاً ضروری نیست به طور کامل از غذاهای لبنی پرهیز کنید. اغلب افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز می‌توانند از برخی محصولات شیر برخوردار شوند که باعث بروز هیچ علائمی از بیماری نمی‌شوند. شاید محصولات شیر کم‌چرب را بهتر از محصولات شیر کامل تحمل کنید. همچنین ممکن است میزان تحمل محصولات لبنی را افزودن تدریجی به رژیم غذایی افزایش دهید.

راه‌هایی تغییر رژیم غذایی برای به حداقل رساندن علائم عدم تحمل لاکتوز عبارتند از:

مصرف وعده‌های لبنی کمتر. مقادیر کوچکی از شیر تا ۱۱۸ میلی‌لیتر در هر وعده بنوشید. هر چه وعده‌های لبنی کوچکتر باشند، کمتر احتمال دارد دچار مشکلات دستگاه گوارش شوید.

کنار گذاشتن شیر برای زمان صرف غذا. شیر را همراه با غذاهای دیگر بنوشید تا روند گوارش آهسته انجام شود و علائم عدم تحمل لاکتوز کاهش یابد.

مجموعه‌ای از محصولات لبنی را امتحان کنید. همه محصولات لبنی دارای مقدار  یکسانی لاکتوز نیستند. برای مثال، پنیرهایی مانند پنیر سوئیسی یا چدار، مقدار کمی لاکتوز دارند و به طور کلی هیچ علامتی از بیماری ایجاد نمی‌کنند. شاید قادر باشید محصولات فرآوری شیر مانند ماست را تحمل کنید، چون باکتری‌های مورد استفاده در فرآیند فرآوری به طور طبیعی آنزیمی تولید می‌کنند که موجب تجزیه لاکتوز می‌گردد.

خرید محصولات کم‌لاکتوز و یا فاقد لاکتوز. می‌توانید این محصولات را در اکثر سوپر مارکت‌ها در بخش فرآورده‌های لبنی یخچالی پیدا کنید.

مراقب لاکتوز پنهان باشید. شیر و لاکتوز اغلب به غذاهای آماده، مانند غلات، سوپ فوری، سس سالاد، خامه‌های غیر لبنی، گوشت‌های فرآوری و مخلوط‌های پخت اضافه می‌شوند. برچسب‌های تغذیه روی بسته‌بندی را به دنبال شیر و لاکتوز در فهرست مواد تشکیل‌دهنده بررسی کنید. همچنین به عبارت‌هایی دقت کنید که نشانگر وجود لاکتوز مانند پنیرآب، محصولات فرعی شیر، پودر شیر خشک بدون چربی و مواد جامد شیر خشک هستند. لاکتوز همینطور در داروها استفاده می‌شود. اگر دچار عدم تحمل لاکتوز هستید، به مسئول داروخانه بگویید.

مصرف قرص‌ یا قطره آنزیم لاکتاز. قرص‌ها یا قطره‌های غیرتجویزی حاوی آنزیم لاکتاز[۲] شاید به هضم محصولات لبنی کمک کند. می‌توانید قرص را فقط قبل از غذا یا بصورت میان وعده مصرف کنید. قطره را هم می‌توانید به یک کارتن شیر اضافه کنید. البته این محصولات برای هر کسی که دچار عدم تحمل لاکتوز شده باشد مفید نخواهد بود.

پروبیوتیک‌ها

پروبیوتیک‌ها موجودات زنده‌ای هستند که در روده انسان یافت می‌شوند و به حفظ سلامتی دستگاه گوارشی کمک می‌کنند. پروبیوتیک همچنین بصورت کشت‌های فعال یا “زنده” در برخی ماست‌ها و بصورت مکمل کپسولی موجود هستند. گاهی برای ناراحتی‌های گوارشی، مانند اسهال و سندرم روده تحریک‌پذیر مصرف می‌شود. همچنین شاید به هضم لاکتوز در بدن کمک کند. پروبیوتیک‌ها به طور کلی بی‌خطر محسوب می‌شوند و اگر روش‌های درمانی دیگر موثر نبوده باشند، شاید ارزش امتحان داشته باشند.

[۱] autosomal recessive

[۲] Dairy Ease, Lactaid