اختلال کم‌تمرکزی/بیش‌فعالی (ADHD) بیماری مزمنی است که در میلیون‌ها کودک مشاهده می‌شود و اغلب تا بزرگسالی ادامه دارد. در حقیقت، ADHD شامل ترکیبی از مشکلات از جمله حفظ تمرکز، بیش‌فعالی و رفتار تکانشی میباشد.
کودکان مبتلا به ADHD همچنین ممکن است با کمبود عزت‌نفس، روابط آشفته و عملکرد ضعیف در مدرسه مواجه باشند. علائم بیماری گاهی در سنین بالاتر کاهش می‌یابد. برخی افراد هرگز به طور کامل از چنین وضعیتی رهایی پیدا نمی‌کنند اما به مرور زمان یاد می گیرند که چطور بر آن فائق شوند.
اگرچه درمان هیچ‌وقت ADHD را برطرف نخواهد کرد، اما می‌تواند کمک شایانی به کاهش علائم کند. درمان معمولا شامل دارو و مداخلات رفتاری است. تشخیص و درمان زودهنگام می‌تواند تفاوت بزرگی در نتیجه ایجاد کند.
اختلال کم‌تمرکزی/بیش‌فعالی (ADHD) در گذشته بنام اختلال نقص تمرکز (ADD) معروف بود، اما امروزه اصطلاح ADHD ترجیح داده می‌شود، چون هر دو ویژگی اصلی این وضعیت را که همانا عدم تمرکز و بیش‌فعالی-رفتار تکانشی است را توصیف میکند. گاهی اوقات علائم ADHD در ۲ یا ۳ سالگی در کودک قابل تشخیص هستند.
بیماریADHD در مردان بیشتر از زنان بروز میکند و نوع رفتار ناشی از آن بین دو جنس تفاوت دارد. به عنوان مثال، پسران ممکن است بیش‌فعال‌تر و دختران ساکتتر و کم‌تمرکز باشند. علائم و نشانه‌های بیماری ADHD طبق “معیارهای تشخیصی برای ADHD”[1] در ادامه فهرست می‌شود.
رفتار عادی در مقابل ADHD
اکثر کودکان سالم در برهه‌های خاصی از زندگی دچار بیتمرکزی، بیش‌فعالی و یا رفتار تکانشی می‌شوند. طبیعی است که کودکان پیش‌دبستانی دامنه تمرکز محدودی داشته باشند و قادر نباشند برای مدتی طولانی به فعالیتی خاص مشغول شوند. حتی در کودکان بزرگتر و نوجوانان نیز دامنه تمرکز در اغلب موارد به میزان علاقه بستگی دارد.
همین قضیه در مورد بیش‌فعالی صدق میکند. خردسالان به طور طبیعی پرانرژی هستند؛ مدت‌ها پیش از آنکه خود خسته شوند امان پدر و مادر را می‌برند. علاوه بر این، برخی از کودکان فقط به طور طبیعی بیشتر از دیگران شدت فعالیت بالاتری نشان می‌دهند. بنابراین تنها به خاطر تفاوت با دوستان یا برادر و خواهرشان نباید برچسب بیماری ADHD به کودکان زد.
کودکانی که در مدرسه مشکلاتی دارند، اما در خانه و یا با دوستان آرام می‌گیرند، به احتمال زیاد با ناراحتی دیگری درگیر هستند. همین قضیه در مورد کودکانی صدق میکند که در خانه مشکل دارند، اما هیچ تأثیری بر فعالیت آنها در مدرسه و دوستی‌ها نمی‌گذارد.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد
اگر نگرانید که فرزندتان نشانه‌هایی از ADHD دارد، با یک پزشک متخصص اطفال و یا پزشک خانوادگی خود ملاقات کنید. پزشک شاید شما را به یک متخصص رشد رفتاری کودکان، روانشناس، روانپزشک و یا متخصص مغز و اعصاب ارجاع دهد. با این حال، بسیار مهم است که از پزشک بخواهید فرزندتان را برای جستجو به دنبال سایر علل احتمالی معاینه کند.
اگر فرزندتان در حال حاضر برای ADHD تحت درمان قرار دارد، باید به طور منظم نزد پزشک برود تا علائم بطور مطلوبی بهبود یابد. در صورت پایداری علائم، حتماً این ملاقات‌ها هر سه یا چهار ماه یکبار انجام شود. اگر روند بهبودی فرزندتان بسیار کند است یا عوارض جانبی ناشی از مصرف هر نوع دارو مانند از دست دادن اشتها، مشکلات خواب، افزایش زودرنجی را بروز می‌دهد، حتماً با پزشک تماس بگیرید.
اگرچه علت دقیق ADHD هنوز مشخص نیست، اما تلاش‌های تحقیقاتی همچنان ادامه دارد.
عوامل متعددی در گسترش ADHD شناسایی شدهاند. این بیماری می‌تواند در خانواده‌ای نسل به نسل شیوع پیدا کند؛ مطالعات نشان می‌دهد که ژنها یکی از عوامل دخیل در این امر هستند. عوامل محیطی خاص و مشکلات دستگاه عصبی مرکزی در برهه‌های کلیدی رشد نیز ممکن است میزان خطر را افزایش دهد.
عوامل خطر برای ADHD می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- بستگان درجه اول مبتلا به ADHD و یا یکی دیگر از اختلالات سلامت روان
- قرار گرفتن در معرض سموم محیطی مانند سرب
- مصرف مواد مخدر از سوی مادر، مصرف الکل و سیگار کشیدن در دوران بارداری
- قرار گرفتن مادر در معرض سموم زیست‌محیطی مانند بی‌فنیل‌های پلی‌کلرینه(PCBs) در دوران بارداری
- تولد زودرس
اگرچه قند معمولاً علت اصلی بیش‌فعالی تشخیص داده می‌شود، ولی هنوز هیچ مدرک قابل اعتمادی از این ادعا وجود ندارد. بسیاری از اختلال‌های دوران کودکی به غیر از ADHD می‌تواند منجر به عدم تمرکز در فرد شود.
بیماریADHD می‌تواند به شیوه‌های زیر زندگی را برای کودکان دشوار کند:
- تقلا برای یادگیری در کلاس‌های درس که می‌تواند به قضاوت از سوی دیگران منجر شود
- گرایش به رویارویی با انواع حوادث و صدمات بیشتر نسبت به سایر کودکان
- عزت‌نفس پایین
- مشکل در برقراری تعاملات اجتماعی
- افزایش خطر سوءمصرف الکل و مواد مخدر و سایر رفتارهای بزهکارانه
بیماری‌های موازی (همزیست)
ADHD هرگز باعث مشکلات روانی یا رشدی دیگر نمی‌شود. با این حال، کودکان مبتلا به ADHD به احتمال بیشتری با شرایط زیر روبرو می‌شوند:
- ناتوانی‌های یادگیری، از جمله مشکلات ادراکی و برقراری ارتباط
- اختلالات اضطرابی که ممکن است باعث وخیم‌شدن علائم ADHD تا زمان درمان و مهار اضطراب شود
- افسردگی
- اختلال دوقطبی که شامل افسردگی همراه با رفتار جنون‌آمیز می‌شود
- اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD)، بطور کلی به عنوان یک الگوی رفتاری منفی، مبارز و خصمانه نسبت به شخصیت‌های مقتدری که اولیای اموری خاص هستند.
- اختلال سلوک، با توجه به رفتارهای ضداجتماعی مانند سرقت، دعوا، از بین بردن اموال و آسیب رساندن به مردم یا حیوانات شناسایی می‌شود
- سندرم تورت، نوعی اختلال عصبی است که با تیک‌های عضلانی یا صوتی همراه می‌شود
چه کارهایی می‌توان انجام داد
پیش از ملاقات فرزندتان با پزشک، برای موارد زیر آمادگی کسب کنید:
- فهرستی از هر گونه علائم و مشکلات فرزندتان در خانه یا مدرسه تهیه کنید.
- اطلاعات شخصی کلیدی از جمله هر گونه تنش عمده و یا تغییرات اخیر رخ داده در زندگی را آماده کنید.
- فهرستی از تمام داروها و همچنین هر گونه ویتامین، گیاهان درمانی و یا مکمل‌هایی که کودکتان مصرف میکند را تهیه کنید.
- هرگونه ارزیابی پزشکی در گذشته و نتایج تست‌‌های رسمی را همراه داشته باشید
- فهرستی از سوال‌هایی که می‌‌خواهید از پزشک فرزندتان بپرسید، را فراهم کنید.
چه انتظاراتی باید از پزشک داشته باشید
به طور کلی، کودک نباید مبتلا بهADHD تشخیص داده شود مگر اینکه علایم اصلی بیماری در اوایل زندگی ظاهر شده و مشکلات قابل‌توجهی در تمام موقعیت‌ها به صورت مداوم ایجاد کرده باشد.
هیچ تست اختصاصی برای ADHD وجود ندارد، اما تشخیص پزشکی می‌تواند شامل موارد زیر شود:
- معاینه بالینی برای کمک به حذف سایر علل احتمالی علائم
- جمع‌آوری اطلاعات از جمله هر گونه ناراحتی فعلی، سابقه پزشکی شخصی و خانوادگی و سوابق مدرسه
- مصاحبه یا پرسشنامه برای اعضای خانواده، معلمان و یا سایر افرادی که کودکتان را به‌خوبی می‌شناسند، مانند پرستاران کودک و مربیان
- مقیاس‌های رتبه‌بندی ADHD برای کمک به جمع‌آوری و ارزیابی اطلاعات درباره فرزندتان
معیارهای تشخیص ADHD
برای اینکه بیماری ADHD بدرستی تشخیص داده شود، فرزندتان باید معیارهای موجود در «راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی[۲]» منتشر شده توسط انجمن روانپزشکی آمریکا را داشته باشد. برای تشخیص درست، کودک باید حداقل شش مورد ازعلائم و نشانه‌های بیماری، از یکی یا هر دو دسته‌ی زیر را نشان دهد.
عدم تمرکز
- در اغلب موارد نمیتواند با‌دقتی بالا به جزئیات توجه یا تمرکز کند و یا در انجام تکالیف مدرسه و سایر فعالیت‌ها اشتباه میکند
- در هنگام انجام تکالیف یا در حین بازی، اغلب با مشکل حفظ تمرکز روبه روست.
- هنگامی که مستقیما مورد خطاب قرار می گیرد، در اغلب موارد به هیچ وجه گوش نمی‌کند
- اغلب دستورالعمل‌ها را به طور مرتب دنبال نمی‌کند و به همین خاطر نمیتواند تکالیف مدرسه یا کارهای خانگی را به پایان برساند
- اغلب در سازماندهی وظایف (تکالیف) و فعالیت‌هایش مشکل دارد
- اغلب از شرکت در کارهایی که نیاز به تلاش ذهنی پایدار مانند تکالیف مدرسه و یا مشق‌شب دارد اجتناب میکند، کم‌علاقگی نشان می‌دهد و یا اصلاً تمایلی ندارد
- اغلب لوازم مورد نیاز برای انجام وظایف و یا فعالیت‌ها را گم میکند
- حواسش خیلی راحت پرت می‌شود
- اغلب فراموشکار می‌شود
بیش‌فعالی و تکانشگری
- اغلب با دست‌ها یا پاهایش ور می‌رود یا دائم در صندلی می‌لولد
- اغلب در شرایطی صندلی را ترک میکند که انتظار می‌رود سر جایش نشسته باشد
- اغلب در شرایط نامناسب بیش از حد به اطراف می‌دود یا از سر و کول همه‌چیز بالا می‌رود
- اغلب برای بازی یا شرکت در فعالیت‌های آرام در اوقات فراغت مشکل دارد
- بیش از حد پرحرفی میکند
- اغلب پیش از آنکه سوالی پرسیده شود حاضرجوابی میکند
- اغلب در هنگام منتظر ماندن برای رسیدن نوبتش مشکل دارد
- اغلب مکالمات و یا بازی دیگران را با مزاحمت قطع میکند
علاوه بر داشتن حداقل شش مورد از علائم و نشانه‌های این دو دسته، کودک مبتلا به ADHDدارای موارد زیر نیز میباشد:
- علائم و نشانه‌های بیتمرکزی یا بیش‌فعالی-تکانشی که باعث اختلال می‌شود
- رفتار غیرعادی که در کودکان هم سن و سال بدون ADHD مشاهده نمی‌شود
- پایداری علایم به مدت حداقل شش ماه
- علایم بیماری بر زندگی او در مدرسه، خانه و یا روابط بین‌فردی، در بیش از یک موقعیت (مانند خانه و مدرسه) تأثیر می‌گذارد
کودکی که مبتلا به ADHD تشخیص داده می‌شود، اغلب تحت آزمایش تشخیصی اختصاصی‌تر دیگری (یک نوع فرعی) نیز قرار می گیرد که شامل موارد ذیل است:
- نوعی از ADHD که عمدتاً با عدم تمرکز همراه است. کودک حداقل شش مورد از علائم و نشانه‌های فهرست عدم‌تمرکز در بالا را دارد. این کودک ممکن است بی سر و صدا بنشیند و ظاهراً با دیگران کنار بیاید، اما در حقیقت هیچ توجهی به اطراف ندارد.
- نوعی از ADHD که عمدتاً با بیش فعالی-تکانشی همراه است. کودک حداقل شش مورد از علائم و نشانه‌های بیش‌فعالی و تکانشگری فهرست بالا را دارد که ممکن است با مشکل عاطفی یا انضباطی اشتباه گرفته شود.
- نوع ترکیبی ADHD. کودک حداقل شش مورد از علائم و نشانه‌های هر یک از دو فهرست را دارد.
سایر شرایط مشابه ADHD
تعدادی از شرایط پزشکی و یا شیوه‌های درمانی آنها می‌تواند موجب بروز علائم و نشانه‌های مشابه ADHD شود و یا همراه با بیماری ADHD وجود داشته باشد. برای مثال:
- مشکلات یادگیری یا زبانی
- اختلالات خُلقی
- اختلالات اضطرابی
- اختلالات تشنجی
- مشکلات بینایی یا شنوایی
- سندرم تورت
- اختلالات خواب
- داروهای تیروئید
- سوءمصرف مواد
- جراحت مغزی
تشخیص ADHD در خردسالان
اگرچه نشانه‌های ADHD می‌تواند گاهی در کودکان پیش‌دبستانی و یا کودکان کم‌سن‌و‌سال‌تر ظاهر شود، تشخیص این اختلال در خردسالان بسیار دشوار است؛ زیرا مشکلات رشدی مانند تأخیر زبانی ممکن است با ADHD اشتباه گرفته شود. به همین دلیل، کودکان پیش‌دبستانی و یا کوچک‌تر به احتمال بیشتری نیازمند ارزیابی برای ابتلا به بیماری ADHD توسط یک متخصص هستند.
درمان‌های استاندارد برای ADHD در کودکان عبارتند از داروها، آموزش، تمرین و مشاوره. این شیوه‌های درمانی می‌توانند بسیاری از علائم ADHDرا تسکین دهند، اما شفابخش نیستند. شاید تعیین بهترین راهکار برای درمان کودکتان کمی زمانبر باشد.
داروهای محرک
در حال حاضر، داروهای محرک روانی معمولترین داروهای تجویزی برای ADHD هستند. به نظر می‌رسد محرکها می‌توانند مواد شیمیایی مغز، موسوم به انتقال‌دهنده‌های عصبی را تقویت و متعادل سازند. این داروها گاهی بطور چشمگیری به بهبود علائم و نشانه‌های عدم‌توجه و بیش‌فعالی کمک می‌کنند.
مثالهای این نوع دارو عبارتند از متیل فنیدات، کونسرتا، متاداته، ریتالین و غیره)، دگزامفتامین (دگزدرین)، دگزامفتامین-آمفتامین (Adderall XR) و لیسدکی‌آمفتامین (Vyvanse).
داروهای محرک به شکل‌های با اثر کوتاه و طولانی‌مدت موجود هستند. نوعی از آنها، patch یا تکه ای است که دارای اثر طولانی‌مدت بوده و برروی ران پوشیده می‌شود.
دوز مناسب این داروها از کودکی به کودک دیگر متفاوت است، بنابراین یافتن دوز صحیح کمی زمان می‌برد. این دوز باید با توجه به اثرات جانبی یا روند بلوغ تنظیم شود.
داروهای محرک و مشکلات قلبی
اگرچه مرگ و میر ناشی از ناراحتی قلبی در کودکان و نوجوانان بسیار نادر بوده اما چندین مورد به خاطر مصرف داروهای محرک رخ داده است. امکان افزایش خطر مرگ ناگهانی هنوز به اثبات نرسیده، اما اگر حقیقت داشته باشد، اعتقاد بر این است که این وضعیت در افرادی رخ می‌دهد که از قبل مبتلا به بیماری زمینه‌ای قلبی یا نارسایی قلبی بوده‌اند. پزشک کودکتان باید تمام نشانه‌های احتمالی بیماری قلبی را بررسی کند و پیش از تجویز داروهای محرک، درباره عوامل خطر در خانواده‌تان پرس‌و‌جو کند.
سایر داروها
داروهای مورد استفاده دیگر برای درمان ADHD شامل اتوموکستین (Strattera) و داروهای ضد افسردگی مثل بوپروپیون (ولبوترین و غیره) و دزیپرامین (Norpramin)میباشد. کلونیدین (Catapres)و گوانفاسین (تنکس و اینتونیو) نیز موثر نشان داده شدهاند. ایجاد بیشترین اثر آتوموکستین و داروهای ضدافسردگی ممکن است چند هفته زمان ببرند. این گزینه زمانی مناسب خواهد بود که فرزندتان به هر دلیل نمیتواند داروهای محرک مصرف کند.
خطر خودکشی
هر چند این موضوع هنوز به اثبات نرسیده، اما نگرانی‌هایی مبنی بر اینکه خطر افکار خودکشی در کودکان و نوجوانانی که برای درمان ADHD داروهای ضدافسردگی مصرف می‌کنند کمی افزایش یافته است. چنانچه متوجه هر نشانه‌ای از تفکر خودکشی و یا سایر نشانه‌های افسردگی شدید، حتماً با پزشک فرزندتان تماس بگیرید.
دادن داروها به شیوه‌ای کم‌خطر
مطمئن شوید که کودکتان مقدار درستی از داروهای تجویز شده را مصرف میکند. پدر و مادر معمولاً در مورد محرکها و خطر سوءمصرف و اعتیاد نگران می‌شوند. تاکنون در کودکانی که این داروها را به دلایل صحیح و با دوز مناسب مصرف کرده اند، هیچگونه وابستگی دارویی مشاهده نشده است.
از سوی دیگر، این نگرانی وجود دارد که خواهر و برادرها و همکلاسی‌های کودکان و نوجوانان مبتلا به ADHD دچار سوءمصرف داروهای محرک شوند. داروهای درمانی فرزندتان را در جایی امن نگهداری کنید و مطمئن شوید که کودکتان دوز مناسب را در زمان مناسب مصرف میکند:
- دارودرمانی را بادقت مدیریت کنید. مسئولیت مصرف داروی ADHD نباید بدون نظارت مناسب به خود کودکان و نوجوانان سپرده شود.
- داروها را همیشه در یک ظرف مخصوص با قفل ضدکودک نگهداری کنید. مصرف بیش از حد (اُوِردوز) داروهای محرک می‌تواند بالقوه کشنده باشد.
- مواد دارویی را یکجا همراه فرزندتان به مدرسه نفرستید. داروها را شخصاً به پرستار مدرسه یا دفتر سلامت تحویل دهید.
رفتاردرمانی و مشاوره ADHD
کودکان مبتلا به ADHD اغلب از رفتاردرمانی و مشاوره از سوی روانپزشک، روانشناس، مددکار اجتماعی و یا افراد حرفه‌ای دیگر در زمینه خدمات بهداشت روان بهره‌مند می‌شوند. این راهکار همچنین به بهبود اختلالات خلقی همراه کمک خواهد کرد.
نمونه‌هایی از شیوه‌های درمانی عبارتند از:
- رفتاردرمانی. معلمان و والدین هنگام رویارویی با شرایط دشوار می‌توانند استراتژی‌های تغییر رفتار را یاد بگیرند. این استراتژی‌ها شامل سیستم‌های پاداش پته‌ای[۳] و وقفه‌ها[۴] می‌شود.
- روان‌درمانی. این شیوه فرصتی برای کودکان بزرگتر مبتلا به ADHD فراهم می‌آورد تا در مورد وضعیت آزاردهنده خود صحبت کنند، همینطور الگوهای رفتاری منفی و راههای مقابله با علائم را بیاموزند.
- آموزش مهارتهای بچه‌داری. این شیوه به پدر و مادر کمک میکند تا راههای درک و هدایت رفتار کودک‌شان را پیدا کنند.
- خانواده‌درمانی. درمان خانوادگی می‌تواند به پدر و مادر و خواهر و برادر کمک کند تا با استرس ناشی از زندگی با افراد مبتلا به ADHD مقابله کنند.
آموزش مهارتهای اجتماعی.
بهترین نتایج معمولا زمانی حاصل می‌شود که یک رویکرد گروهی، بصورت همکاری میان معلمان، والدین، درمانگران و پزشکان اتخاذ شود. خودتان را درباره بیماری ADHD آموزش دهید و بعد با معلمان فرزندتان همکاری کنید و آنها را به منابع اطلاعاتی قابل‌اعتماد ارجاع دهید تا از تلاش‌های ایشان در کلاس درس پشتیبانی شود.
از آنجایی کهADHD بسیار پیچیده است و مبتلایان به این بیماری منحصر به فرد بوده و با یکدیگر تفاوت دارند، ارائه توصیه‌های موثر برای هر کودک بسیار سخت است. با این حال، برخی از پیشنهادات زیر ممکن است به ایجاد محیطی کمک کند که در آن کودکتان می‌تواند بر این بیماری غلبه نماید.
کودکان در خانه
- محبت فراوانی به کودکتان نشان دهید. کودکان به ابراز عشق و علاقه از طرف دیگران نیاز دارند. تمرکز تنها برروی جنبه‌های منفی رفتار فرزندتان به رابطه میان شما آسیب می‌زند و بر عزت‌نفس کودک تاثیر می‌گذارد. اگر فرزندتان به‌سختی می‌تواند علائم کلامی محبت، لبخند، نوازش شانه و آغوش گرم را بپذیرد، پس به دنبال رفتارهایی از کودکتان بگردید که مرتب باعث تعریف و تمجید از سوی شما می‌شود.
- از فرصت زندگی با کودکتان لذت ببرید. سعی کنید آن بخش‌هایی از شخصیت فرزندتان را قبول کنید که چندان دشوار نیست. یکی از بهترین راهها برای انجام این کار خیلی ساده با همدیگر وقت گذراندن است. البته باید زمانی خصوصی باشد که دیگران حضور ندارند. سعی کنید هر روز به کودکتان بیشتر توجه مثبت داشته باشید تا منفی.
- راه‌هایی برای بهبود اعتماد به نفس و حس انضباط در فرزندتان بیابید. کودکان مبتلا به ADHD اغلب فعالیت‌های هنری، موسیقی، تمرین‌های رقص و یا کلاس‌های هنرهای رزمی را به‌خوبی انجام می‌دهند. اما هرگز کودکان را وادار به انجام فعالیت‌های فراتر از توانایی نکنید. همه کودکان استعدادها و علائق خاصی دارند. موفقیت‌های کوچک پی‌در‌پی به افزایش اعتماد به نفس کودک کمک خواهد کرد.
- روی سازماندهی کار کنید. به کودکتان کمک کنید یک دفتر یادداشت برای تکالیف روزانه تهیه و سازماندهی کند. همچنین مطمئن شوید کودکتان مکانی آرام برای مطالعه در اختیار دارد. اشیاء موجود در اتاق کودک را گروه‌بندی و بعد در فضاهایی با علامتگذاری واضح قرار دهید. به کودکتان کمک کنید محیط اطرافش را مرتب و منظم نگه دارد.
- کلمات ساده به زبان بیاورید و هنگام راهنمایی فرزندتان نمایش اجرا کنید. به‌آرامی و ملایمت صحبت کنید و در حرف‌هایتان خیلی روشن و صریح باشید. کودک را مرحله‌به‌مرحله راهنمایی کنید. قبل از راهنمایی و در حین آن با کودک تماس چشمی برقرار کنید.
- سعی کنید برای وعده‌های غذایی، چرت‌زدن و خواب شبانه یک برنامه منظم داشته باشید. از یک تقویم بزرگ برای علامتگذاریِ فعالیت‌های ویژه در آینده استفاده کنید. کودکان مبتلا به ADHD برای پذیرش و سازگاری با تغییرات مشکل دارند. از تغییرات شدید و ناگهانی اجتناب کنید یا حداقل از قبل به فرزندتان هشدار بدهید.
- اطمینان حاصل کنید که کودکتان بی‌قرار نیست. از خستگی مفرط فرزندتان جلوگیری کنید. خستگی اغلب علائم بیماری را وخیم‌تر میکند.
- شرایط دشوار را تشخیص دهید. از ایجاد موقعیت‌های دشوار برای فرزندتان پرهیز کنید.، مانند نشستن در جلسه‌های طولانی و یا خرید در فروشگاه‌ها و سوپر مارکت‌ها که همگی می‌توانند برای کودک طاقت‌فرسا باشند.
- از وقفه‌ها یا پیامدهای مناسب برای منضبط کردن کودکتان بهره ببرید. وقفه‌ها باید به اندازه کافی طولانی باشند که فرزندتان بتواند کنترل خود را دوباره بدست بیاورد. همچنین از کودکان انتظار می‌رود نتایج حاصل از انتخاب‌هایشان را بپذیرند. هدف این است که مداخله کنید و رفتار خارج از کنترل را خنثی نمایید.
- صبور باشید. سعی کنید هنگام رویارویی با فرزندتان آرام و شکیبا بمانید، حتی زمانی که کودکتان از کنترل خارج شده است. اگر خونسرد بمانید، فرزندتان به احتمال زیاد از چنین رفتاری الگوبرداری خواهد کرد.
- با همه‌چیز از نقطه‌نظری سازنده برخورد کنید. در مورد انتظارات خود برای بهبود بیماری واقع‌بین باشید؛ یعنی هم در مورد انتظارت خود و هم در مورد انتظارات فرزندتان. همواره شرایط مرحله رشد کودکتان را در ذهن داشته باشید.
- گاهی به خودتان استراحت دهید. اگر خسته و درمانده شده‌اید، پس دیگر والد چندان تأثیرگذاری نیستید.
کودکان در مدرسه
- درباره برنامه‌های مدرسه بپرسید. از هر گونه برنامه ویژه‌ای که مدرسه برای کودکان مبتلا به ADHD برگزار میکند بهره‌مند شوید. مدارس در ایالات متحده، طبق قانون می‌بایست برنامه‌ای طرح‌ریزی کنند تا کودکان مبتلا به هر نوع ناتوانی یادگیری مورد حمایت قرار بگیرند. فرزند شما نیز می‌تواند واجد شرایط برای دریافت خدمات افزوده برمبنای بخش ۵۰۴ قوانین فدرال و آیین‌نامه توانبخشی ۱۹۷۳ یا آیین‌نامه مربوط به افراد مبتلا به ناتوانی‌های آموزشی (IDEA) باشد. این برنامه‌ها شامل ارزیابی، تنظیم برنامه درسی، تغییر در چیدمان کلاس درس، اصلاح فنون تدریس، راهنمای مهارتهای مطالعه و افزایش همکاری بین والدین و معلمان میباشد.
- با معلمان فرزندتان صحبت کنید. با معلمان فرزندتان ارتباطی نزدیک برقرار کنید و از تلاش‌های آنها برای کمک به کودکتان در کلاس درس حمایت کنید. مطمئن باشید که معلمان از نزدیک بر عملکرد فرزندتان نظارت دارند، بازخورد مثبت ارائه می‌دهند، انعطاف‌پذیر و صبور هستند. از آنها بخواهید در بیان دستورالعمل‌ها و انتظارات خود بسیار روشن و واضح باشند.
- از آنها بپرسید که آیا امکان استفاده از کامپیوتر در کلاس درس برای فرزندتان وجود دارد. کودکان مبتلا به ADHD ممکن است با نگارش دستی روی کاغذ مشکل داشته باشند و به همین خاطر از کامپیوتر راحت‌تر استفاده کنند.
تحقیقات کمی تاکنون نشان داده که درمان طبی جایگزین می‌تواند نشانه‌های بیماری ADHD را کاهش دهد. قبل از در نظر گرفتن هر گونه مداخلات جایگزین، حتماً با پزشک خود درباره بی‌خطر بودن شیوه درمان صحبت کنید. برخی از درمان‌های طبی جایگزین که تاکنون امتحان شدهاند اما هنوز به طور کامل از لحاظ علمی به اثبات نرسیدهاند عبارتند از:
- یوگا یا مدیتیشن. انجام تمرین‌های روزمره یوگا به طور منظم و یا تکنیک‌های مراقبه و آرمیدگی می‌تواند به حفظ آرامش و انضباط کودکان و مهار علائم بیماری کمک کند.
- رژیم غذایی مخصوص. اکثر رژیم‌های غذایی که برای ADHD توصیه شده مواد غذایی مانند قند و محرکها یا آلرژن‌های رایج مانند گندم، شیر و تخم مرغ را حذف می‌کنند، چون تصور می‌شود بیش‌فعالی را افزایش می‌دهند. برخی از رژیم‌های غذایی باهدف حذف رنگهای خوراکی مصنوعی و مواد افزودنی سفارش می‌شوند. مطالعات تاکنون هیچ نوع رابطه معناداری را بین رژیم غذایی و بهبود علائم بیماری ADHD نیافته‌اند، هر چند برخی از شواهد روایی حاکی از تأثیرگذاری تغییر در عادات غذایی میباشد. با این حال، بعید به نظر می‌آید که محدود کردن مصرف قند کمک‌کننده باشد. مصرف کافئین به عنوان محرک برای کودکان مبتلا به ADHD می‌تواند اثرات مخاطره‌آمیزی به همراه داشته باشد، بنابراین اصلاً توصیه نمی‌شود.
- مکمل‌های ویتامینی یا مواد معدنی. اگرچه برخی از ویتامین‌ها و مواد معدنی برای حفظ سلامتی ضروری هستند، ولی هیچ شاهدی مبنی بر کاهش علائم ADHD توسط مکمل‌های ویتامینی یا مواد معدنی وجود ندارد. مصرف ویتامین‌ها در دوزی فراتر از حد مجاز رژیم غذایی (موسوم به “مگادوز”) می تواند مضر باشد.
- مکمل‌های گیاهی. هیچ شاهدی مبنی بر کمک داروهای گیاهی به درمان ADHD وجود ندارد ؛ حتی برخی از آنها ممکن است مضر باشند.
- فرمولاسیون‌های اختصاصی. این محصولات از ویتامین‌ها ساخته می‌شوند به اضافه مواد مغذی کم‌مصرف و سایر عناصری که به عنوان مکمل درمانی برای کودکان مبتلا به ADHD فروخته می‌شوند. در مورد این محصولات تاکنون پژوهش بسیار کمی صورت گرفته و آنها از نظارت انجمن غذا و دارو (FDA) معاف هستند؛ به همین خاطر احتمالا بی‌اثر و یا حتی به طور بالقوه مضرند.
- اسیدهای چرب ضروری. این چربی‌ها شامل روغن‌های امگا ۳ می‌شوند و برای عملکرد صحیح مغز ضروری هستند. محققان هنوز در حال بررسی این موضوع که آیا چنین موادی باعث بهبود علائم ADHD می‌شوند یا خیر هستند.
- تمرین نوروفیدبک (بازخوردعصبی)، که بازخورد زیستی از طریق الکتروانسفالوگرافی (EEG) نیز نامیده می شود. این شیوه درمانی شامل جلسات منظمی است که در آن کودک برروی وظایف خاصی تمرکز میکند و یک دستگاه به طور همزمان الگوهای امواج مغزی فعال را نمایش می‌دهد. از لحاظ تئوری، هر کودک می‌تواند چگونگی فعال نگه داشتن الگوهای امواج مغزی در قسمت جلوی سر را یاد بگیردو از این طریق علائم بیماری ADHD را بهبود بخشد. اگرچه این شیوه درمانی بسیار اُمیدوارکننده به نظر می‌رسد اما تحقیقات بیشتری مورد نیاز است تا از تأثیر آن اطمینان حاصل شود.
- تکنیک‌های دیگر می‌تواند شامل درمان یکپارچگی حسی و تمرین مترونوم تعاملی باشد. در حال حاضر، تحقیقات کافی برای پشتیبانی از تأثیر این درمان وجود ندارد.
مراقبت از کودک مبتلا به ADHD برای تمامی اعضای خانواده چالش‌برانگیز است. ممکن است پدر و مادر با مشاهده رفتار فرزندشان و همینطور با مشاهده واکنش دیگران نسبت به بیماری فرزندشان رنجیده‌خاطر شوند. استرس ناشی از برخورد با ADHD می‌تواند به درگیری زناشویی منجر شود. این مشکلات ممکن است به خاطر فشار مالی ناشی از بیماری بر خانواده بغرنج‌تر نیز شود.
خواهر و برادرِ یک کودک مبتلا به ADHD نیز ممکن است مشکلات خاصی داشته باشند، یعنی تحت تأثیر خواهر یا برادری قرار بگیرند که پُرتوقع و یا تهاجمی رفتار میکند. همچنین ممکن است که آنها به خاطر وجود کودک مبتلا به ADHD که نیازمند مراقبت دائمی است، توجه کمتری را از والدین خود دریافت کنند.
منابع
منابع بسیاری در دسترس میباشد، از جمله خدمات اجتماعی و یا گروه‌های حمایتی که اغلب می‌تواند اطلاعات مفیدی راجع به مقابله با ADHD فراهم کند. از پزشک فرزندتان درباره گروه‌های حمایتی در منطقه خود پرس‌و‌جو کنید.
همچنین کتاب‌های بسیار عالی، هم برای والدین و هم برای معلمان وجود دارد، بعلاوه سایت‌های اینترنتی که بطور اختصاصی به بیماری ADHD می‌پردازند. اما مراقب وب‌سایت‌ها و یا منابع دیگر باشید که بیشتر برروی شیوه‌های درمانی مخاطره‌آمیز و یا اثبات‌نشده و یا موارد متضاد با توصیه‌های تیم مراقبت‌های بهداشتی شما تمرکز می‌کنند.
تکنیک‌های مقابله
بسیاری از والدین متوجه الگوهایی در رفتار کودک‌شان و همچنین در واکنش‌های خودشان به این گونه رفتارها می‌شوند. شما و فرزندتان هر دو ممکن است نیاز به تغییر رفتار داشته باشید. اما جایگزینی عادات قدیمی یا جدید چندان آسان نیست، بلکه نیازمند سخت‌کوشی بسیار است. برای خود و فرزندتان اهداف کوچکی تعیین کنید و اصلاً سعی نکنید یک‌دفعه تغییرات زیادی ایجاد کنید.
برای کمک به مدیریت بیماری ADHDموارد زیر را انجام دهید:
- زندگی فرزندتان را ساختاربندی کنید. ساختاربندی به معنای انضباط مطلق و افراطی نیست، بلکه دربرگیرنده تنظیم کارها به شیوه‌ای است که زندگی کودک تا جایی که امکان دارد قابل پیش‌بینی، آرام و سازمان‌یافته شود. پیروی از روال‌های قابل پیش‌بینی می‌تواند به حس امنیت کودک و بهبود رفتار کمک کند. هر گاه لازم شد از فعالیت یا مکانی به جای دیگر تغییر کنید، به فرزندتان یک هشدار چند‌دقیقه‌ای همراه با شمارش معکوس بدهید.
- انضباط مثبت فراهم کنید. منظور نوعی انضباط پابرجا و محبت‌آمیز است که از ابتدا به ساکن به رفتار خوب پاداش می‌دهد و از اقدامات مخرب منع میکند. همچنین، کودکان مبتلا به ADHD معمولاً تا زمانی که دستاوردی به همراه داشته باشد به تقویت مثبت پاسخ خوبی نشان می‌دهند. پاداش‌دهی و یا تقویت رفتار خوب در هر موقعیتی که رخ دهد به تشویق عادات جدید منجر خواهد شد.
- آرامش خود را حفظ کنید و سرمشق خوبی باشید. همانطور عمل کنید که از فرزندتان انتظار دارید تا سرمشق خوبی برای الگوبرداری باشید. سعی کنید همواره صبور و خوددار بمانید. یادگیری فنون مدیریت استرس نیز می‌تواند به مقابله با سرخوردگی‌ها کمک کند.
- برای ایجاد روابط سالم خانوادگی کوشش کنید. یک رابطه خوب میان همه اعضای خانواده برای کمک به فرزندتان بسیار مهم است. زوج‌هایی که دارای پیوندی قوی هستند اغلب رویارویی با چالش‌های بچه‌داری را آسان‌تر از زوج‌هایی می‌پندارند که پیوند چندان مستحکمی ندارند. به همین دلیل است که والدین باید زمانی را برای پرورش روابط میان خودشان بگذرانند.
- به خودتان استراحت بدهید. هر از گاهی به خود استراحت دهید. از اینکه چند ساعت دور از خانواده وقت بگذرانید اصلاً احساس گناه نکنید. اگر به اندازه کافی استراحت و آرامش داشته باشید، آن‌وقت پدر یا مادر بهتری خواهید بود. در ضمن برای کمک خواستن از بستگان و دوستان هرگز دودلی نکنید. اطمینان حاصل کنید که تمام مراقبان کودک درباره بیماری ADHD آگاهی کافی دارند و برای انجام وظیفه نگهداری به اندازه کافی بالغ هستند.
برای کمک به کاهش خطر ابتلای فرزندتان به ADHD موارد زیر را رعایت کنید:
- در طول دوران بارداری، از هر کاری که به رشد جنین آسیب می‌زند پرهیز کنید. به هیچ وجه الکل و مواد مخدر مصرف نکنید و سیگار نکشید. از قرار گرفتن در معرض سموم محیطی مانند بی‌فنیل‌ها (PCBs) اجتناب کنید.
- از کودکتان در مقابل آلاینده‌ها و سموم حفاظت کنید، از جمله دود سیگار، مواد شیمیایی کشاورزی یا صنعتی و رنگ سُربی.
- زمان خیره ماندن به صفحه‌های نمایشگر را محدود کنید. اگر چه هنوز اثبات نشده، ولی از روی احتیاط بهتر است کودکان از قرار گرفتن در معرض بیش از حد در برابر تلویزیون و بازی‌های ویدئویی در پنج سال اول زندگی پرهیز کنند.
اگر فرزندتان ADHD دارد، موارد زیر را برای کمک به کاهش مشکلات و عوارض انجام دهید:
- ثابت‌قدم باشید، محدودیت‌های خاصی تعیین کنید و عواقب روشنی برای رفتار فرزندتان پیش‌بینی کنید.
- یک برنامه روزمره ثابت همراه با انتظارات واضح برای فرزندتان تهیه کنید که شامل کارهایی مانند زمان خواب شبانه، بیدارباش صبحگاه، صرف وعده‌های غذایی، وظایف خانگی ساده و تماشای تلویزیون باشد.
- هنگام صحبت با فرزندتان از انجام چند وظیفه بطور همزمان اجتناب کنید، هنگام راهنمایی حتماً تماس چشمی برقرار کنید و هر روز چند دقیقه برای تحسین فرزندتان کنار بگذارید.
- برای شناسایی زودهنگام مشکلات حتماً با معلمان و مراقبان همکاری کنید تا از این طریق میزان تاثیرگذاری شرایط بیماری بر زندگی فرزندتان نیز کاهش یابد.
[۱] Diagnostic Criteria for ADHD
[۲] Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders
[۳] Token reward
شیوه‌ای برای اصلاح رفتار برمبنای تقویت رفتار هدف و نمادها (پته‌ها) – مترجم
[۴] Timeouts
همچنین معروف به طرد اجتماعی؛ نوعی تنبیه که کودک بطور موقت از محیط ارتکاب خلاف یا رفتار غیرقابل‌قبول دور نگه داشته می‌شود – مترجم
